Филология ғылымдарының кандидаты, Халықаралық ақпараттандыру академиясының академигі, ҚР Журналистер одағының мүшесі, ҚР білім беру ісінің құрметті қызметкері Алдажар Әбіловпен арадағы әңгімеміз осы тақырыпты тарқатады.
– Рухани жаңғыру идеясының негізгі өзегі – ұлттық болмыс, ұлы санаға оралу. Осы жолда біздің идеология нені ескеру керек?
– Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласында қазақ елінің өткеніне көз жүгіртіп, жаңа тарихи кезеңдерге жан-жақты баға бере отырып, рухани жаңғыру арқылы болашаққа деген өз пікірлері мен көзқарасын білдірді.
«Мен барша қазақстандықтар, әсіресе, жас ұрпақ жаңғыру жөніндегі осынау ұсыныстардың маңызын терең түсінеді деп сенемін. Жаңа жағдайда жаңғыруға деген ішкі ұмтылыс – біздің дамуымыздың ең басты қағидасы», – деп ел келешегіне үміт артады. Елбасы Қазақстан үшін қайта түлеудің айрықша маңызды екі үдерісі – саяси реформа мен экономикалық жаңғыруға ерекше мән бере, біртұтас ұлт болу идеясын бүгінгі жаһандану кезеңінде ел игілігіне жаратудағы мақсат-мүдделер туралы өзектілікті көрсетті. Бұл бағытта біраз жұмыстар жүзеге асты, бірақ атқарылар шаруа одан да көп. «Бізде идеология жоқ» деушілер де, «идеология етіп исламды алу керек» деген пікірлер де бой көрсетеді. Ау, рухани жаңғыру, ұлттық болмысты негізгі бағдаршам ету дегеннен артық қандай идеология керек. Қажет болса, қазақ түсінігіндегі ислам да осының ішіне еніп кетпей ме? Бұл – бір күндік шаруа емес және ұрандаумен іске аспайды. Мұны әр қазақстандық түсіне, сезіне білуі керек. Бұрын кеңес заманында мектеп қабырғасының өзінде «Коммунистік моральдық кодекс» оқытылып, түсіндірілсе, уағыздалса – бүгін де тура сондай қылып, балабақшадан бастап ұлттық болмыс, ұлттық рух, азамат адалдығы мәселелер санаға сіңірілуі керек. Екіншіден, бұл бағыттағы ата-ана міндеті, оның жауапкершілігі көтерілуі қажет. Барлығын мектептің, оқу орындарының мойнына жүктеп қоюға болмайды. Бір сөзбен айтқанда бүкіл қоғам болып нақты іске көшуі және тәрбие жұмыстары осыған негізделуі керек.
– Мемлекеттік тіл мәселесі әлі өзекті болып келе жатыр, неге? Мысалы, қарапайым іс қағаздары да толық қазақшаланып болған жоқ.
– Бұлай болуы біздің санамыздағы қасаң түсініктер мен немкеттіліктен деп ойлаймын. Әйтпесе, бұл – өзекті болатын жайт емес. Өзбекстан, Түркіменстан және т.с.с. елдерде кешегі кеңес дәуірінің өзінде де мұндай мәселе болған жоқ. Себеп, біздің ұлттық санамызда орын алған құлдық психологияда жатыр. Мені таңғалдыратыны – 99 пайыз қазақтар тұратын осы Қызылордада туып, осында өскен өзге ұлт өкілдерінің қазақша білмейтіні. Мұндай жағдай Қазалыда да кездескенде ішім қан жылаған, орыс, кәріс және т.б. ұлт өкілдері менің тілімді, атамекенімді, мемлекетімді менсінбей ме деген ішкі ой пайда болған. Бұған жол беруші – тағы да өзіміз. Ал, қазақ тілін білмейтін қазақтарды көргенде – әлгілердікі шүкіршілік екен деп күпірлік ойға да барады екенсің. Бұдан шығатын қорытынды – өзге ұлт өкілдерінің ана тілімізді үйренуі тек дәрісханалық жағдайда емес, күнделікті тіршілікте жүзеге асатын жағдайға жетуіміз керек. Бұл – ел болашағы үшін атқарылар маңызды шаруаның бірі екені анық.
Іс қағаздарының қазақшалануы деген де – күрделі мәселе. Әркім өзінше аударып, ала-құлалыққа жол берілгеннен бұл әлі созылып келеді. Бір-екі мысал айта өтелік. Мәселен, орыс тіліндегі «населенный пункт» дегенді «елді мекен» деп айтып та, жазып та жүрміз. Мұны кім аударса да оны қазақ тілін білмейтін, ұлттық санасы күңгірт жан деп айтқым келеді. Мен осы мәселеге қатысты бірнеше мақала да жаздым, көркем шығармаларым арқылы да айттым. Бірақ оны ұғып жатқан жан жоқ. Міне, қараңыз, қазақ ел бар жерді – мекен, ал, ел жоқ жерді – жапан, не түз деп атаған. Сонда елсіз мекен бола ма, елді мекен деп орыс тілінің ығына жүргенше қазақтың ауыл дегенін алған дұрыс болатын еді. Медициналық мекемелерге бара қалсаң, бірінде медбике деп жазылса, енді бірінде – аяжан деп жазулы тұрады. Тіпті, теледидардан «Кездескенше күн жақсы болсын» дегенді естігенде шалқадан түсесің, сонда кездескеннен кейін күн қараң қалуы керек пе? Қазақтың «Амандықпен жүздесейік», «Жақсылықта жолығайық» және т.с.с. ойлы тілектері толып жатқан жоқ па? Мұндайлар өте көп, бұлай болуының себебі – біздің тележорналшыларымыз бен тәржімашыларымыздың «мен білемінге» салынуы және жалпы елдің бұған қатысты самарқау көзқарасы деген ойдамын.
– Күнделікті өмірден білетініміз, өзге ұлт өкілдерінің мемлекеттік тілді үйренуге деген қызығушылығы едәуір байқалып қалады. Оларға қандай қолдау жасау керек?
– Өзге ұлт өкілдеріне аз қолдау жасалып жатқан жоқ. Менің білуімше, бұрынғы кеңестік кеңістікте осы мәселеге қатысты қыруар қаржы бөліп отырған біздің ел сияқты. Оларға қазақ тілінің музыкалы, әуенді, көркем, сөздік қоры өте бай тіл екенін, Қазақстанда өмір сүретін әр азаматтың бұл тілді білуі міндетті екенін күнделікті тіршілікте түсіндіру керек. Қолдаудың үлкені – сол. Бір ғана Димаш Құдайбергеннің өзі қазақ елін түсінде де көрмеген қаншама шетелдіктерге қазақ тілін үйренуге ықпал жасады. Мен күнделікті тіршілікте деген тіркесті бірнеше рет қолдандым, бұл күштеу деген ой емес, бұл – мәжбүрлік пен ықыластанудың қорытпасы деген сөз.
– Қазіргі жастардың бәрі болмаса да көбі кітап оқымайды. Оларды кітапқа қалай оралта аламыз?
– Уақыттың бір орнында тұрмасы да, соған ілесе адамзат дамуының мезгіл көшіне ілесері де ақиқат десек, адамзаттықты айқындайтын әрі оның дамуына зор ықпал ететін көркем әдебиеттің жаңа ғасырлар қақпасын ашар құдірет екені де, мезгіл көшіне бағыт-бағдар сілтер шамшырақтардың бірі екені де дау туғызбайды. Біз қалайық-қаламайық, қазіргі кезде көркем шығарманың оқылу деңгейі құлдырап кетті – шындық осы. Бастауын ауыз әдебиетінен алатын осы бір көркемөнер саласының аса маңызды рөлін түсінбеу, осы заңдылықты бұзу – кез келген ұлт не қоғам үшін үлкен қасірет пен қауіп екені белгілі. Менің ойымша – белгілі бір ұлттың жойылуы оның ұлттық әдебиетін жойып алуынан басталатын сияқты. Біреулер тіл жойылса, ұлт жойылады дейді. Бұл да рас, бірақ адамзат тарихында тілі, жазуы қалып, ұлты жойылып кеткен латынды еске алудың өзі біздің әлгі пікірімізге қарай жетелейді.
Қазақ елі тәуелсіздік алғаннан кейін, елдің саяси-экономикалық, рухани өмірінде үлкен өзгерістер болды. Еліміз өзінің өткенін қайта саралап, болашағына көз тастап, әлем мемлекеттерімен терезесі тең ел ретінде жаңа даму сатысына аяқ басты. Азаттық таңымен бірге тарихымыздағы көптеген ақтаңдақтарды ашу, көмескіленген ұлттық сананы жаңғырту сияқты үлкен міндеттер күн тәртібіне қойылды. Бұл тұста да көркем әдебиет атқарған және атқарар істер ұшан-теңіз екені хақ.
Кешегі кеңестік заманда елдің кітап оқу деңгейі жоғары болды. Кез келген шопанның етігінің қонышында, шофер, трактористердің қобдишасында кітап не әдеби журналдар жүрді. Тіпті барлық еңбек ұжымдарында өзіндік білім көтеруге қатысты қандай көркем шығарма оқығаны сұралатын. Иә, ол кез өтіп кетті. Енді кітап оқуға қалай ораламыз, міне, мәселе осы боп тұр. Ең алдымен өмірге келген көркем туынды мамандар рецензиялауынан өткені дұрыс. Екіншіден, орта мектеп кітапханашыларының, тіпті барлық кітапханашылардың жауапкершілігін күшейту керек. Өткенде теледидардан Нұр-Сұлтан қаласы мектеп кітапханашыларының өздеріне педагог статусын қоса беру керек деген пікірлерін тыңдап таңғалдым. Олар мектеп мұғалімдеріне әдістемелік көмек көрсетеміз дейді. Ал, түсініп алыңыз. Не ондағы кітапханашылар ерек тұлғалар да, не біздегі кітапханашылардың міндеті өзгеше болып тұр ғой сонда. Мұны айтып отырған себебім – кітап оқуға оралудағы басты тұлғалардың бірі – кітапханашы. Ол оқу орындары басшыларына хат жазып, студенттер мен оқушыларды жинап алып, бір-екі әдебиетшіге баяндама жасатып, «шаруа бітті» демеуі керек. Керісінше, оқу орындарына барып, студенттер мен оқушылар арасында болып, жаңа көркем туынды туралы насихат жүргізуі керек қой. Оқырманның қызығушылығын ояту керек. Бұл мектеп кітапханашыларының да міндеті, жас ерекшеліктеріне қарай оқырман ортасын ұйымдастыру да солар атқарар шаруа. Үшіншіден, кітап оқу тұрғысында ата-аналар арасында үздіксіз үгіт және насихат жұмыстары жүруі қажет, әр еңбек ұжымында кітапсүюшілер қоғамының ұйымдары болуы керек және олар нақты шаралар атқаруы тиіс. Әр азамат, әрбір жас көркем шығарманың адам тәрбиесіндегі рөлін түсіне білуі шарт. 1950 жылдарға дейін өмірге келген ағаларымыздан «Бізге ол кезде мектепте жоғары оқу орнын бітірген математик не әдебиетші сабақ берген жоқ. Ылғи соғыстан оралған азаматтар білім берді. Олардың да ықпалы, еңбегі бар, бірақ, негізінен бізді өсіріп шығарған көркем әдебиет болды. Мәселен, Н.Островскийдің «Құрыш қалай шынықтысын» оқып, бәріміздің Павел Корчагиндей болғымыз келді» дегендерін талай естідік. Сондықтан бұл шаруада ұсақ-түйек іс деген болмауға тиіс, жоспарлы, нақты жұмыс жасалуы қажет.
– Осы арада тағы бір сауал. Мерзімді баспасөзге жазылу немесе оның электронды ақпарат көздерімен бәсекелік қабілеті туралы ашып айтайықшы. Осы біз ақ пен қараны қалай айырып отырмыз?
– Бұл да – бүгінгі таңдағы көкейтестіліктің бірі. Елдің көбісі интернет желісіне таңылды. Еңбектеген баладан еңкейген қартқа дейін қалтафон (ұялы телефон) құлына айналды. Қорқынышты. Жас сәбиін ана осы телефонмен жұбататын болды, жаңалық білгісі келетіндер осыған жүгінетін болды. Ал, сол жаңалықтар деп отырғаныңыздың өзі кейін жалған болып шығып жатады, тіпті, біздің ел үшін теріс пиғылды ақпараттар да өріп жүр. Ал, жасөспірім психологиясын бұзатын, зинақорлық, маскүнемдік, соғысқұмарлық және т.с.с. қатысты ақпарат тіпті көп. Мейлі, телефон әркімнің жеке мүлкі, алайда соны тұтынушы қазекем сол қажетсіз өсек-аяңды тыңдауы арқылы шетелдегі біреулерді байытып жатқанын біле ме екен, әй, білмейді-ау. Мұны заңмен реттеуге болатыны хақ, бірақ біздің билік ел жағдайына байланысты әзір мұндай шектеу шараларына бара алмай отыр. Мұны да түсінуге болады. Осы тұстан тағы бір ой қылаң береді. Студенттер мен оқушылардың қолында жүрген қымбат телефондарды көргенде ойға қаласың, жазған неме осыны қай табысына алды екен деп. Баяғы, ата-ана ғой, ұл-қызы «қатардан қалмасын, жұрттан ұят болмасын» деп банктен несие алса да сатып әпереді. Оның астарында бәсеке деген қызылкөз де бұғып жатыр. Ал, сол ата-анаға «Мынадай газетке жазыласыз ба» деп айтып көріңізші, не дер екен?! Жалпы, интернет желісіндегі ақпараттың барлығын қалай болса солай топырлатып өткізе бермей, зияндыларына тоқтау салған дұрыс.
Басылымдардың беделін көтеру ең алдымен сол басылым ұжымының оқырманмен тығыз байланыс орнатуынан басталатын сияқты. Ол үшін әр еңбек ұжымында тірек топтарын ұйымдастыруды жөн көремін. Бұл іске менің ойымша жүрдім-бардым қарауға болмайды, ұлттық болмыс, рухани санаға ораламыз десек, мұны жете түсінуіміз керек. Бұрын еңбек ұжымдарында газет материалдары талқыланып отыратын, әр мекеме алдында газет ілінетін тақталар болатын. Жақсы үрдіс қой, неге соны қайта жаңғыртпасқа. Сонан соң газеттерде әдебиет беті, ғалымдар мінбері, жастар өмірі, сын-сықақ және т.с.с. міндетті айдарларды күшейту керек.
Сонау 1966 жылы екінші кластың оқушысы кезімде ең алғаш өзім жаздырып алған басылым – «Балдырған» журналы болды. Сонда класс жетекшім мен қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Үсейін Сатаев ағай (жазушы Жақсылық Түменбаевтың ағасы) келіп, журнал туралы әңгімеледі, он бес оқушыға бір-бірден қарап шығуға берді. Қызықтық, класс болып жазылдық. Одан ұтпасақ, ұтылған жоқпыз, кейін өзіміз сол журналға мақала жаза бастадық. Ал, неге қазір осыны жасамасқа. Орта мектептер мен оқу орындарындағы кітапханашылар мен ұстаздар мұны қолға алса – көп шаруа тынары хақ. Менің тірек топтары деген ойым да осыны негізге алған еді. Жалпы, газет қоғамдық насихатшы десек, қазір сол газеттің өзіне насихат керек тәрізді. Газетке жазылу – әрбір облыс тұрғыны үшін қажетті іс, ойлы азаматтардың намысына салмақ қой.
– Тәуелсіздік тұсында қазақ рухы қайта оянды, бірақ оның өз биігіне көтеріле алмауы идеологиямыздың кемшіндігі ме әлде жаһандану әсері ме?
– Қазақ рухы қайта оянғаны ақиқат, оның өз биігіне көтеріле алмауына барлығымыз да кінәліміз. Барлық кінәны жаһандануға жаба беруге болмайды. Мәселен, Жапон елін жаһанданудан шет қалды деп кім айта алады, керісінше бұл ел соның көшбасында тұр, бірақ ұлттық рухты өз биігінде сақтап отыр.
Біздің оянған ұлттық рухымыздың өз биігіне көтерілуіне кедергі болғандардың бірі – рушылдықтың күшеюі сияқты. Осының салдарынан өз руынан батыр, ақын т.с.с. шығару, оны насихаттау етек алып кетті. Осының салдарынан көше атын беруде үлкен ағаттықтар кетті деген ойдамын. Көше аттары қазақ елі үшін еңбегі сіңген адамдарға, ерен ерлік иелеріне берілуі керек. Бұл рухани жаңғырту талаптары да. Алайда, бір кеңшардың бас маманы болып еді деп есімін көшеге беру менің ойымша дұрыс емес. Мейлі, жақтаушылары, қолдаушылары мықты болар, бірақ, заман өте келе мұның өзгеретіні анық. Мәселен, Қызылорда қаласында Ғани Мұратбаевтың серігі, үзеңгілес досы, журналист, облыстық партия комитетінің бөлім бастығы болған, 1930 жылдары облыстық екі газеттің де дамуына үлес қосқан азамат Нұрмағанбет Мұратбаевтың, облыс спорты тарихында орны бар, зілтемір спортын алғаш әкелуші, еңбек сіңірген спорт шебері, профессор, белгілі журналист-жазушы Өмірзақ Жолымбетовтің есімдерінде көше жоқ. Мұндай мысалды айта беруіме болады, бірақ уақыт та, қағаз да қымбат қой. Мен осы жерден еді деп, болыс болып еді, ауылнай болып еді деп көшелерге есімдерін бергенше бүкіл қазақ үшін еңбегі сіңген азаматтар: тұңғыш рет А.С.Пушкиннің «Капитан қызын» қазақ оқырманына жеткізген Молданияз Бекімов, қазақ даласында тұңғыш сахна өнерін бастап, қойылым қоюшы, Ж.Аймауытов пен М.Әуезовтің ұстазы, қаламгер Нұрғали Құлжанов, Абай өлеңдерін тұңғыш орыс тіліне аударып, бастырушы қазақ қыздарынан шыққан тұңғыш аудармашы, ұстаз, педагог, журналист Нәзипа Құлжанова, сол Семейдегі мұғалімдер семинариясында ұстаз болған ақын, жазушы, ХХ ғасыр басында «Қыз көрелік» атты роман жазушы Тайыр Жомартбаев, өмірден ерте озған қазақтың аяулы ақындары Бернияз Күлеев пен Қази Абылайхановтар, қазақтың тұңғыш төл мысалшысы, 1920 жылдары қызыл әскер шіркеуге қамап, өртеп жіберген белгілі журналист, ақын Отыншы Әлжанов, «Айқап» газетінде қызмет атқарған, ХХ ғасыр басында «Мұңлы Мария» романын жазған жазушы-журналист Мұхамедсәлім Кәшімов және т.с.с. есімдерін көшеге берсе, артық болмас еді деген ойдамын. Ол уақытта кейінгі ұрпақ солардың атқарған істерінен тәлім алар еді, рухтанар еді.
– Бүгінгі қазақ жастарына нендей ақыл, қандай тілек білдіресіз?
– Кеуде керуден, өсектен, тоғышарлықтан аулақ болып, мақсатты ізденіспен адал еңбек етіп, ұлт қажетіне жарауға ұмтылуларын тілеймін.
Әңгімелескен
Дүйсенбек АЯШҰЛЫ,
«Сыр бойы»
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
