Адамзат тарихындағы қасіретті оқиғалардың бірі екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуына жол салған Ұлы Жеңіске 80 жыл толды. Бірақ бұл соғыс бұнымен толастамаған болатын. 1945 жылы мамырда фашистік Германия талқандалғаннан кейін Жапонияға қарсы күрес қимылдары басталып, екінші дүниежүзілік соғыс осы жылдың 2 қыркүйегінде ғана аяқталып, адамзат баласы сұрапыл соғыстан бір сәтке тыныстаған болатын.
Иә, бұл соғыс туралы аз айтылып, аз жазылған жоқ. Соғысқа қатысушылар мен оның тірі куәгерлері болған қарапайым адамдардан бастап, ғалымдар, тарихшылар, әдебиетшілер, әскери қолбасшылар және мемлекет қайраткерлеріне дейін бұл тақырыпта сандаған естеліктер, зерттеулер, деректер, тарихи құжаттар, прозалық шығармалар және т.б. жазды.
Бұл үрдіс одан әрі де жалғасуда және жалғаса да береді. Өйткені, бұл соғыстың адамзат тарихындағы алар орны да, ащы сабағы да жетерлік.
Адамзат баласы пайда болғаннан бері адамдар және мемлекеттер арасында әртүрлі қақтығыстар, жанжалдар өрбіп, оның соңы үлкен соғыстарға ұласып жатты. Жаңа жерлер мен ықпал ету аймақтары үшін де басқыншылық соғыстар жүргізілді. Үрейлі де қорқынышты «соғыс» ұғымына сөздіктер мен энциклопедияларда мынадай анықтама берілген. «Соғыс – мемлекеттің немесе басқа да саяси құрылымдар (мысалы, көтерілісшілердің қарулы отрядтары) тарапынан болатын ашық та қарулы зорлықты іс-әрекеті. Соғыс көп жағдайда дәстүрлі бейбіт әдістермен шешуде тұйыққа тірелген немесе оған көнгісі келмеген ұзақ мерзімдік экономикалық, территориялық, идеологиялық, әскери-стратегиялық, геосаяси, дипломатиялық және тағы басқа да қайшылықтардан пайда болады, яғни соғыс саясат пен оның мазмұнына тікелей байланыстан туындайды».
Соғыс әділетті, әділетсіз, мемлекетаралық, азаматтық, басқыншылық, қорғаныстық, дүниежүзілік, шектеулі (локалды, аймақтық) және қару түрлерінің қолдануына қарай кәдімгі қару қолданған, жаппай қырып-жоятын қару қолданылған (ядролық, биологиялық және т.б.), әуе, теңіз соғыстары болып та бөлінеді. Өзінің көлемі, уақыты және оған қатысушылар санына қарай кейбір соғыстар қарулы қақтығыстар деп те аталады. Жоғарыда аталған «соғыс» анықтамасы мен оның түрлерінің бәрін қосқандағыдан асып түскен әлемдік тарихтағы ең сұрапыл соғыс, әрине екінші дүниежүзілік соғыс екендігін бәріміз жақсы білеміз.
Бұл соғыс қалай және неліктен басталып еді, оның себептері неде, оны болдырмау мүмкіндігі мен жолдары болды ма, болса, ондай мүмкіндіктер неге пайдаланылмады деген сұрақтарға көпшілігіміз мектеп оқулықтарынан-ақ таныспыз. Дегенмен де, оның тарихына қысқаша тоқтала кету, қасіреті мен зардаптарына шолу жасау, Жеңістің 80 жылдығы қарсаңында қайта еске алу артық болмайды.
Бұл соғыстың шығу себептері бертінде емес, ХІХ ғасырдың екінші жартысында-ақ басталған болатын. Отарлап басып алу мен жаңа жерлерге ие болуға, дүниенің әр түкпірінде өз үстемдіктерін күшейтуге ұмтылған сол кездегі ірі де күшті елдер Ұлыбритания, Германия, АҚШ, Ресей және тағы басқа да мемлекеттер арасындағы қайшылық бірінші дүниежүзілік соғыстың басталуына алып келді. Соғыстан кейін жеңген елдер мен жеңілген елдер арасындағы бітім шарттары мен 1919 жылғы Париж бітім конференциясының қорытындылары да аталған елдер арасындағы қайшылықтарды түпкілікті шеше алмады. Париж бітім конференцияның шешімдері бойынша Европаның саяси картасында едәуір өзгерістер болды. Германия барлық отарларынан айырылды, Эльзас пен Лотарингия Францияға қайтарылды, Батыс Пруссиядан бас тартуға мәжбүр болды. Жаппай әскери міндет жойылды. Ерікті түрде жалдану арқылы жасақталатын құрғақтағы әскер саны 100 мың адаммен шектелді. Германияға ауыр артиллерия, әскери әуе күштерін және сүңгуір қайықтар ұстауына тыйым салынды. Германиямен және оның одақтастарымен жасалған шарттар халықаралық қатынастарда Версаль жүйесі деген атпен белгілі болды. Версаль жүйесі бойынша отарларды қайта бөлісу жүргізілді, яғни ірі мемлекеттер арасында отарлардың бір бөлігін қайта бөлу жүргізіліп, отаршылдықтың жаңа түрі пайда болды.
Версаль жүйесіне наразы болған елдерде (әсіресе Германия мен Жапонияда) кек алу, есе қайтару идеясы пайда болып, милитаризмнің қайта жандануына алғышарттар жасалды. 1929-1933 жылдардағы әлемдік экономикалық дағдарыс зардаптарына қарамастан Европаның орталығы (Германия) мен Қиыр Шығыста (Жапония) жаңа соғыс ошақтары туып келе жатты. Ашық қарулана бастаған және жаңа соғыс өртін тұтандыруға бағыт алған Германия мен Жапонияның әрекеттеріне тосқауыл қойылмады. Керісінше, 30-жылдардың бас кезінде-ақ Ұлыбритания, АҚШ және Франция мемлекеттері Германия экономикасының, әсіресе оның соғыс өнеркәсібінің дамуына көмек көрсетті. Дүниенің екі жүйеге (социалистік және капиталистік) бөлінуі де ірі мемлекеттердің қате қадамдар жасауына себеп болды. Олардың антикеңестік саясаты да бұл елдердің Германия мен оның одақтастарының талаптарына бей-жай қарауына және соғыс өртін болдырмау жолында біртұтас майдан құруына мүмкіндік бермеді. Яғни Германия мен оның одақтастарының әскери күшеюі мен басқыншылық қадамдар олардың көз алдарында жасалып жатты. 1938 жылы наурызда Германияның Австрияны басып алуы (немістер тұратын барлық жерлерді біріктіру деген желеумен), осы жылы қыркүйекте Мюнхен келісімі бойынша Чехословакияның Судет облысын (ел көлемінің бестен бірі және халқының төрттен бірі), көп ұзамай бүкіл Чехословакияны жаулап алуы-ақ немістердің басқыншылық әрекеттерінің ауқымдылығын алдын ала білдірген болатын.
Тарихшылар екінші дүниежүзілік соғыстың басталуын Германияның Польшаға басып кіруінен, 1939 жылдың 1 қыркүйегінен бастайды. Польшаға одақтастық міндеттерін орындау мақсатында Англия мен Франция Германияға қарсы соғыс жариялағанымен, Польшаға нақты көмек көрсетілмеді. 40 күнде Польша мемлекеті толық жаулап алынды. 1939 жылдың 30 қарашасында кеңес-фин соғысы басталып, ол 1940 жылдың 12 наурызында аяқталды. Кеңес тарихында бұл соғыс туралы көп айтылмайтын, өйткені бұл соғыс КСРО тарапынан әділетсіз соғыс болатын. Кеңес Одағы бұл соғыста өзінен едәуір әлсіз Финляндияны үлкен шығындарға жол бере отырып қана жеңе алды. Бір миллионнан астам кеңес әскерлеріне 300 мыңдай фин әскерлері қарсы тұрды және оның 50 мыңы ғана жақсы үйретілген тұрақты әскер болатын. Атақты «Маннергейм бекінісін» алу үшін болған Суомуссалми түбіндегі шайқаста Қызыл Армия 27 мың адамынан айырылса, Финляндияның шығыны 900-дей ғана болды. Кеңес Одағы соғысты бастағандағы мақсатына жеткенімен, оның халықаралық беделіне үлкен нұқсан келді және әскері көп шығынға ұшырады.
Польшаны жаулап алудан кейінгі алты ай тыныштықтан кейін Германия 1940 жылы көктемде Солтүстік және Солтүстік-Батыс Европа елдерін жаулап алуға кірісті. 9 сәуірде Германия Дания мен Норвегияның бейтараптылығын бұзып, олардың жеріне басып кірді. Дания жеңілгендігін бірден мойындады. Немістер Данияны жаулап алуда 2 адамынан ғана айырылды, 10 адамы жараланды. Норвегия үшін болған шайқаста Германияның әскери-теңіз күштері едәуір шығынға ұшырағанымен, көп ұзамай Норвегия үкіметі де жеңілгендігін мойындады.
1940 жылы 10 мамырда гитлерлік Германия Батысқа жорығын бастады. Бельгия, Люксембург және Нидерландыны тез жаулап алған неміс әскерлері, бір аптаға жетпей Франция жеріне кірді. 18 мамырда неміс әскерлері Сомма өзеніне қарай француз шебін бұзып өтіп, Кале маңында тұрған 350 мыңдық ағылшын-француз әскерлерінің ту сыртынан шықты. 22 мамырда Гудерианның танк құрамасы ағылшын-француз әскерлерінің кейін шегінер бірден-бір мүмкіндігі Кале портына жақындады. Бірақ Гитлер ешкім күтпеген жорықты тоқтату туралы бұйрық берді. Гитлердің осы қателігі ғана 350 мыңдық ағылшын-француз әскерлерін аман алып қалды. Қоршаудағы ағылшын-француз әскерлері теңіз арқылы Англияға кетіп үлгерді.
5 маусымда немістердің Францияның ішкері аймақтарына шабуылы басталып, ол 22 маусымда Франция үкіметінің жеңілгендігі туралы бітімге қол қоюымен аяқталды. Франция үшін масқара бітім шарты 1918 жылы Германияның жеңілгендігі туралы бітімге қол қойылған мұражайдан алдырылған, маршал Фоштың вагонында жасалды. Осылайша Германия өзінің бақталасы Францияға деген өшпенділігін дәлелдеді. 1941 жылғы көктемдегі Балкан соғыс науқаны нәтижесінде Югославия мен Греция жаулап алынды. Одан бұрынырақ Венгрия, Румыния және Словакия, Германия, Италия және Жапонияның дүние жүзін бөлісу туралы Үштік келісіміне қосылған болатын. 1941 жылдың көктемінде Европада бейтараптығын сақтаған үш мемлекет қана Швейцария, Швеция және Ирландия қалды.
Европа елдерінің барлық күш-қуатын, экономикалық әлеуетін пайдаланған Германия КСРО-ға қарсы «Барбаросса» соғыс жоспарын жасады. Бұл жоспар бойынша Кеңес Одағын 8-10 апта аралығында талқандау жоспарланды. Гитлерлік командованиенің КСРО-ға қарсы шабуыл жасау жоспары және оның дәл мерзімі Сталинге мәлім болғанымен, ол қандай да бір жанжал және арандатушылық туып кетпеу мақсатында шекара маңындағы әскерлерге соғысқа дайындық туралы бұйрық бермеді. Керісінше, шекара маңындағы әскерлерге немістердің арандатуына түсіп қалмауға, қарсы оқ атпауға бұйрық берілді. Қару-жарақтар мен оқ-дәрілер қоймаларда сақталды. 1939 жылы 23 тамызда КСРО мен Германия арасындағы бір-біріне шабуыл жасаспау және өзара ықпал жасау аймағы туралы келісімге деген сенімділік басым болды. Бұл туралы соғыс қарсаңында шекара әскерінде қызмет еткен соғыс ардагері М.М.Марков былай деп еске алады: «Соғыстан екі апта бұрын комсомол бөлмесінде «Германия – Кеңес Одағының сенімді досы» деген тақырыпта лекция оқылды. Лекциядан кейін танкілер консервацияға қойылды, қару-жарақтар қоймаға тапсырылды. Екі аптадан кейін аспанда ұшақтар көрінді. Біз өзіміздің әскерлердің жаттығуы басталған екен деп ойлап, оған мән бермедік. Олар екпіндете келіп, қоймаларға бомбалар тастай бастады.
«Бұл оқу-жаттығу бомбалары» (цементтен жасалған) деген айқай естілді. Бірақ үлкен жарылыстар болып, қоймалар өртене бастады. Ұшақтар екінші қайтара оралып, басқа да әскери объектілерді бомбылай бастады. Осыдан кейін ғана біз соғыстың басталғанын түсіндік».
Мәскеудегі герман елшілігі де бір сағаттан кейін ғана сыртқы істер халық комиссары М.В.Молотовқа Германияның КСРО-ға соғыс жариялағаны туралы нотаны тапсырды. Осыдан кейін ғана әскерлерге нақты бұйрықтар беріле бастады. Бұл кезде көп жерлерде байланыстар үзіліп қалған болатын. Жаудың күші мен оның шабуыл жасау бағыттары туралы мәліметтер болмаса да, кеңес әскерлеріне жаудың шабуылын тойтарып, қарсы шабуылға шығуға бұйрық та берілді. Бірақ бәрі де кеш болатын. Алғашқы күндерден бастап-ақ, кеңес әскерлері ауыр шығындарға ұшырады. Белосток пен Минск түбінде кеңес әскерлерінің үлкен екі тобы қоршауға түсіп қалды. Неміс командованиесінің мәліметтері бойынша, бұл екі топтан 300 мың тұтқын, 3 мың танкі, 2 мың зеңбірек қолға түскен. Кеңес әскерлерінің қоршауға алынуы бұнымен аяқталған жоқ. Герман қарулы күштері штабының мәліметтері бойынша Умань ауданы маңында 100 мың адам, 300 танкі, 800 зеңбірек, Смоленск бағытындағы шайқаста 350 мың адам, 3 мың танкі, 3 мың зеңбірек, Гомель, Бобруйск маңында 80 мың адам, 140 танкі, 700 зеңбірек, Киев маңында 600 мың адам, 4 мың зеңбірек, 800 танкі, Брянск пен Вязьма маңындағы шайқастарда 663 мың әскер, 1242 танкі және 5412 зеңбірек жау қолына түскен.
Соғыстың алғашқы күндерінде кеңес әскері тәулігіне 24 мыңдай адамынан айрылып отырды. Шайқастың алғашқы алты ай ішіндегі шығыны 3 миллион 138 мыңға жетті. Бұндай үлкен шығындар туралы кеңестік тарихта бұрын айтылмады. Бұл шығындардың себебін әскери мамандар соғыстың тұтқиылдан басталуынан, немістердің Европа елдерін жаулап алу тәжірибесінің болуынан, жаудың әскери күш-қуатының басымдылығынан, Қызыл Армия қолбасшылығының қателіктерінен және кеңес әскерлерінде қару-жарақтың жетіспеуінен түсіндіреді. Кеңес әскерлері сонымен бірге қорғана отырып, қарсы шабуылға шығуға үйретілген болатын. Әскери естеліктер мен мемуарларда қоршау тактикасы мен одан бұзып шығу туралы үйретілмегендігі, ол туралы ешқандай түсініктің болмағандығы жайлы айтылады.
Дегенмен де, қоршауға түскен кеңес әскерлерінің бір бөлігі қиян-кескі шайқастардан кейін қоршауды бұзып өтіп, өз бөлімдеріне қосылды немесе партизан отрядтарын құрды. Ал тұтқынға түскендердің қандай күйге түскенін соғысты көрмеген біздерге айтып жеткізу қиын. Европа елдерінің әскери тұтқындарымен салыстырғанда біздің тұтқындардың көрген қияметін ешкімнің басына бермесін. Басқа мемлекеттердің тұтқындары Женева, Гаага конвенцияларының шешімдеріне сәйкес, Халықаралық Қызыл Крест арқылы азын-аулақ болса да өз елдерінен киім-кешек, азық-түлік және тағы да басқадай заттар алып тұрды. Ал Сталин болса кеңес тұтқындарын «Отанын сатқан опасыздар» деп айыптап, қандай да бір көмек беруден бас тартты. Соғыс аяқталғаннан кейін одақтастар тұтқында болған өз отандастарын жаңа киіммен қамтамасыз етіп, алғашқы медициналық көмек беру, сауықтыру шараларын жүргізіп барып, жайлы ұшақтармен, купелі вагондармен елдеріне қайтарды, әскери шендерін жоғарылатты, тұтқында болған жылдары үшін өтемақы төледі. Ал тұтқында болған кеңес әскерлерін вагондарға топырлата отырғызып, елге келгеннен кейін бірнеше мәрте тексеруден өткізді, опасыздар ретінде жазаға ұшырады, тұтқында болған деген атаумен кемсітушілік көрді.
Шындыққа жүгінетін болсақ, тұтқынға түскендердің көпшілігі жау қолына жаралы болып, шегіне алмағандықтан, ес-түсінен айрылғандықтан немесе оғы таусылғандықтан түсті. Айта білсек, тұтқынға түсу де – әскери маневр. Тұтқынға түсу – өмір сүруді жалғастырудың соңғы мүмкіндігі. Оның өзі жауға қарсы күресті жалғастыру деген сөз. Тұтқынға түсуден қауіптеніп өзін-өзі ату дұрыс түсіне алсақ – қылмыс. Құранда да өзіне-өзі қол жұмсау қылмыс болып саналады.
Сенімді дерек көздері бойынша кеңес халқының 5,3 млн адамы жау тұтқынында болған. Сталин қайтыс болып, Хрущевтің «жылымық саясаты» кезінде олардың көпшілігі ақталғанымен, оларға мемлекет тарапынан, бұрынғы биліктің оспадарсыз саясаты үшін, оларға көрсеткен зорлық-зомбылығы үшін кешірім сұралған жоқ. Бұрынғы КСРО өмір сүруден қалғанымен, қазіргі Ресей Федерациясы және басқа да тәуелсіз мемлекеттер басшылары бұрынғы билікті айыптап, жазықсыз жапа шеккендерден кешірім сұраса, олардың мәртебесі жоғарыламаса, кішірейе қоймайды.
Соғыстың алғашқы күндері мен айларынан кейінгі алғашқы сәтсіздіктерден соң, үлкен шығындарға ұшырағандарына қарамай кеңес командованиесі ес жиып, неміс әскерлерінің шабуылына қарсылық күшейе бастады. Фашистердің алға жылжуы қиындап, жау әскерлерінің шығыны да көбейе түсті. Қорғаныстың және қарсы шабуылға шығудың оперативтік жоспарлары жасалып, олардың көпшілігі өз нәтижелерін беріп те жатты. Адам шығыны мен жау басып алған территорияларда қалған өнеркәсіптік шығындардың көптігіне қарамай, кеңестік экономика әскерді қару-жарақпен, оқ-дәрімен, көлікпен, киім-кешекпен дер кезінде қамтамасыз етуге қол жеткізді. Еліміздің шығыс аудандарына, оның ішінде Қазақстанға көшірілген өндіріс орындары тез арада іске қосылып, өнімдер бере бастады. Соғыс жылдарында Қазақстанға жау басып алған аудандардың 220-дан астам зауыттары мен фабрикалары көшіріліп әкелінсе, 460-тан астам жаңа өндіріс орындары іске қосылды. Қазақстан елдегі барлық қорғасынның 85%-ын, мыстың 35 %-ын, түсті металдың 79%-ын берді.
КСРО-ға төнген қауіптің бүкіл әлем үшін орасан зор зардаптарының бар екендігін түсінген АҚШ пен Ұлыбритания Кеңес Одағына көмек беру туралы шешім қабылдады. 1941 жылы 29 қыркүйек-1 қазанда болған Мәскеу конференциясында жасалған үш жақты келісім бойынша АҚШ пен Ұлыбритания Кеңес Одағына қару-жарақ пен азық-түлік беріп көмектесуге міндеттеме алды. АҚШ ленд-лиз бойынша Кеңес Одағына өсімсіз 1 млрд доллар қарыз берді. Одақтастар соғыс жылдары КСРО-ға 13 мың танк, 22 мың ұшақ, 427 мың жүк машинасын берді. Осылайша фашистік Германияға қарсы одақтың негізі қаланды. 1942 жылы 7 желтоқсанда жапондар АҚШ-тың Гавай аралдарындағы (Оаху аралы) ең ірі әскери-теңіз базаларының бірі Перл-Харборға кенеттен шабуыл жасап, американдықтардың әскери-теңіз флотына едәуір шығын келтірді. АҚШ-тың бұл шығыны 1898 жылғы испан-американ соғысы мен бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы әскери-теңіз флотындағы шығындарын қоса есептегеннен үш есе асып түсті. Осыдан кейін ғана АҚШ, Ұлыбритания мемлекеттері Жапонияға соғыс жариялады. Антигитлерлік одақтың құрылуы және ұрыс қимылдарының Тынық мұхит бассейні мен Солтүстік Африкада және кеңес-герман майдандарында қатар жүруі Жеңіс күнін біршама тездете түсті.
Алты жылға созылған сұрапыл соғыс оған дейін болған соғыстар тарихында болмаған ірі-ірі шайқастармен әйгіленді. Атап айтар болсақ, Сталинград түбіндегі шайқас, Курск шайқасы, Днепрден өту, Ленинград қорғанысы, Берлинді алу, Солтүстік Африкадағы Эль-Аламейн шайқасы, одақтастардың Нормандиядағы, әлемдік соғыс тарихындағы ең ірі десанттық операциясы, теңіз шайқастарынан жоғарыда аталған Перл-Харбордан басқа, Ява аралындағы, Королл теңізіндегі, Гуадоканал аралындағы және тағы басқа шайқастарды айтуға болады.
Бұл соғыста әскери қолбасшылар да өздерінің ұйымдастырушылық таланттарымен әйгілі болды. Оларға «Әскери қолбасшы дегеніміз – халықтың тағдырын шешетін ұлы тұлға» деп баға берген генерал-фельдмаршал Гельмут фон Мольтке, оларды соғыс тағдырын шешетін қайраткерлерге теңеді. Көптеген елдердің әскери қолбасшылары адамзат тарихындағы ең ірі соғыста өз елдерінің ғана емес, екінші дүниежүзілік соғыстың тағдырын шешкен соғыс операцияларын дайындады және оларды аса дәлдікпен жүзеге асыра білді. Олардың қатарына И.В.Баграмян, А.М.Василевский, Н.Ф.Ватутин, Ф.И.Говоров, Г.К.Жуков, И.С.Конев, Р.Я.Малиновский, К.К.Рокоссовский (Кеңес Одағы), Дж.Коллинз, Д.Макартур, Р.Тернер, Д.Эйзенхауер, О.Брэдли (АҚШ), Б.Монтогомери, У.Теддер, А.Уэйвелл, Б.Фрейзер (Ұлыбритания), Шарль де Голль (Франция), К.Маннергейм (Финляндия) және тағы басқаларды жатқызуға болады.
Әскери таланты мен ақыл-ойын басқыншылық операцияларға жұмсаған Ф.Бок, Д.Дениц, Э.Майнштейн, В.Модель, Ф.Паулюс, Э.Роммел (Германия), И.Ямомота, Т.Ямасита (Жапония), Дж.Мессе (Италия) және тағы басқаларсыз аталған елдердің жаулап алу соғыстарын көзге елестету қиын. Өйткені, жаулап алу соғыстары да тарих. Олардың аттары да соғыс тарихында қалды.
Одақтас мемлекеттер басшылары И.Сталин, Ф.Рузвельт, У.Черчильдің күллі адамзат баласына қауіп төнген сын сағатта өзара келісімге келіп, антигитлерлік одақ құруы және олардың қатысуымен өткен Тегеран, Ялта, Потсдам конференциялары шешімдерінің екінші дүниежүзілік соғыстың басым бағыттарын айқындай алғанын және ортақ жеңіске жеткізе алғандығын бүкіл адамзат баласы мойындайды. Бүкіл Европаны жаулап алып, аяғына таптаған, сол елдердің бүкіл экономикалық күш-қуатын пайдаланған, бақайшағына дейін қаруланған, соңғы әскери техникамен жарақтанған, жаулап алу ұрыстарының тәжірибесінен өткен, сан жағынан да, әскери техника жағынан әлдеқайда басым жауды біз қалай жеңдік?
Бұл жеңістің басты себебі, әрине, халқымыздың Отанға деген сүйіспеншілігі, қайтпас қайсар ерлігі, сын сағаттағы отаншылдық қасиеті. Екіншіден, ортақ жауға қарсы күрестегі көп ұлтты КСРО халықтарының ынтымағы мен достығы еді. Бұл соғыста Кеңес Одағын мекендеген барлық халық бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып, Кеңестер Одағы деп аталатын Отанын қорғады. Бұл соғыста бүкіл халықты бір идеология туының астында біріктіре алған кеңестік насихат та аз рөл атқарған жоқ. Бұл соғыста бүкіл елде темірдей тәртіп орнатқан, соғыс жоспарлары мен операцияларын жасауда көрегендік танытқан, Батыс елдерімен ынтымақтаса білген Бас қолбасшы И.В.Сталин мен кеңестік әскери қолбасшылардың да атқарған рөлі аз емес. Біз оны да мойындай білуіміз керек. Жер шарының алтыдан бір бөлігін алып жатқан көп ұлтты мемлекетті ел басына қиын-қыстау күн туған аласапыран сәтте бір тудың астында біріктіру әсте де оңайға соққан жоқ. Бұрын Ресейдің отарлық теперішін көрген Кавказ, Орта Азия және Прибалтика халықтарының өз елдерінің амандығы үшін бір сәтте ыдырап кетуі де әбден мүмкін еді. Тарихта ондай оқиғалар да аз кездеспеген.
Екінші дүниежүзілік соғыс адамзат баласына үлкен қасірет әкелді. Бұл соғысқа 1,7 млрд халқы бар 61 мемлекет (әлем халқының 80%) қатысты. Соғыс қимылдары 40 мемлекеттің жерінде жүріп, 110 млн адам әскер қатарына алынды. 60 млн адам қаза тапты. Әлемдік тарихта «Холокост» деген атпен белгілі болған еврей халқын жою саясаты жүргізілді. Фашистер барлығы 6 млн еврейді қырғынға ұшыратты.
Соғыс жылдарында КСРО-27 млн, Германия – 13,6 млн, Польша – 6 млн, Қытай – 5 млн, Жапония – 2,5 млн, Индонезия – 2 млн, Югославия – 1,7 млн, Филиппин – 1 млн, Франция – 600 мың, Англия – 375 мың, АҚШ – 275 мың адамынан айрылды.
АҚШ-тың адам және материалдық шығыны негізінен Жапонияға қарсы соғыста болды. Бұл шығындардың қайтарымын АҚШ үкіметті ешқандай ақтауға келмейтін екі атом бомбасымен ғана қайтарды. Бұны Трумэннің Жапониядан кек қайтару саясаты деп ғана түсінуге болады.
Бұл Жеңісте қазақстандықтардың да қосқан үлесі зор. 1 млн 360 мың қазақстандық Кеңес Армиясының қатарында ел қорғауға аттанып, зұлым жаумен шайқасты. 600 мың қазақстандық майдан далаларынан қайтып оралмады. Бұның ішінде 550-600 мың қазақтың 350 мыңы майданда қаза тапты немесе хабар-ошарсыз кетті. Қарапайым арифметикаға жүгінсек Кеңес халқының 15%, қазақстандықтардың 11% (майданға аттанған әрбір қазақстандықтың екіден бірі, әрбір қазақтың 70%) қаза болды. Олардың сүйегінің қай жерде шашылып қалғанын немесе қайда жерленгенін туыстары да білмейді. «Қаза тапқан соңғы орыс солдаты жерленіп, құрметке ие болғаннан кейін ғана соғыс аяқталды деуге болады» деп А.В.Суворов айтқандай, әлі күнге дейін соғыста қаза болғандарға лайықты құрмет жасай алмай келеміз. «Ешкім де, ешнәрсе де ұмытылмайды» деп қанша жерден айтқанымызбен қаншама боздақтарымыз хабарсыз кетті немесе соңғы құрметке (лайықты жерлеу рәсіміне) ие бола алмады. Қаза тапқандардан ерлік жасағандар ғана құрметтелуде. Ал ерлік жасағысы келген, майданға өз еріктерімен аттанған, бірақ жаумен соғысып, оқ атып үлгірмеген, соғысқа кіріскен алғашқы күннен оққа ұшқандар (қаңғыған оқтан, бомбалаудан, снаряд жарылысынан және т.б.) ше?
Қорыта айтқанда, біз Жеңіс күнін жақындатқан, қара түнек фашизмге қарсы жан аямай күрескен әрбір жауынгерге қарыздармыз. Тірілерге құрмет көрсетіп, қаза болғандарды риясыз еске аламыз. Ұлы Отан соғысы және Ұлы Жеңіс. Бұл екі сөз бір-бірінен ажырағысыз және бір-бірін толықтыра түседі. Ұлы Жеңіс – біздің халқымыздың орасан зор құрбандықтарымен келген қасіретті арифметикасы. Соғыс салған зардап әлі күнге дейін толық жойылған жоқ. Бүтіндей әулеттердің түбіне жеткен, ошағын өшірген, ананы жесір, баланы жетім қалдырған бұл алапаттың зардаптарын жою қашанға дейін созылады? Бір нәрсе ғана ақиқат. Олардың Отан үшін қан кешкен әрбір қадамы, Жеңісті жақындата түскен әрбір күні ұмытылмайды. Өйткені, ерлік шежіресі ұрпаққа ұлағат, ертеңгі күнге үлгі боларлық сабақ. Қазіргі күнгі әлемдегі ең басты проблема да ортақ үйіміз – Жер шарын соғыс өртінен сақтау, бейбітшілік, аймақтық соғыстарға жол бермеу, терроризмге қарсы күрес және дінаралық, ұлтаралық қақтығыстарды болдырмау. Соғыстың барлық тарихи дәуірлерде қоғамның дамуына кері әсерін тигізгенін ешқашан да ұмытпауға тиіспіз.
Мұрат БАҚТИЯРҰЛЫ,
саяси ғылымдар докторы,
профессор,
Сенаторлар кеңесінің мүшесі
