Қызылорда облысы, Арал қаласында 1989 жылы тұңғыш өткізілген «Наурыз» мерекесінің
С Ц Е Н А Р И Й І
Наурыз мерекесі өткізілетін орталық алаңға киіз үйлер тігіліп, алтыбақан орнатылып, ұлттық дәстүрге сай безендіріліп, еліміздің жетістік көрмелері мен ұлттық спорт ойындарының алаңы жасалынған.
МЕРЕКЕГЕ ШАҚЫРУ
(Сағат азанғы 9.00-де атқа мінген екі жаршы ердің басына ілген дабылын дабылдатып, көшелерді аралап, әрбір үйдің тұрғындарын мерекеге шақырады. Сонымен бірге олар әрбір үйдің алдының тазалығын, мерекеге дайындығын байқап ойға түйеді).
1-жаршы: Уа, жарандар, жарандар!
Уа, жарандар, тыңдаңдар!
Салыңдар құлақ сөзіме,
Бөгелектеп тұрмаңдар.
Жарқылындай алтынның,
Берекесі халқымның,
Атадан қалған асқарлы,
Наурыз тойы басталды.
2-жаршы: Жүйрігің де, жорғаң да, шабаның да,
Ерте келсең нұр жауар талабыңа.
Құр қалдым деп Наурыздан өкінбеңдер,
Тез жетіңдер мереке алаңына.
1-жаршы: Бәрің, бәрің, бәрің де,
Жасың дағы кәрің де,
Құр қаласың қызықтан,
Ерке қыздар ерінбе!
2-жаршы: Ақ тілекпен шаттанып, құшақ жайып,
Жылдың басы – Наурызды қарсы алайық.
Өр еңбекпен жаңа өмір аясында,
Той тойлайық, би билеп, ән салайық,
Жиналыңдар, жиналыңдар алаңға!
МЕРЕКЕНІҢ БАСТАЛУЫ
(Сағат 10.00-де әтештің 3 рет шақырған дауысы естіледі. Сол кезде сахнада композитор М.Сыдықовтың «Шаттанамын» әнін жігіт пен қыз екі дауыста шалқыта орындайды. Ән орындалып болған кезде жүргізуші сөйлейді).
Жүргізуші: Ақ тілекпен қол жайып,
Сағына күткен сарғайып,
Наурыз келді халайық,
Қанекей, қарсы алайық!
(Осы кезде М.Сыдықовтың «Наурызға тілек» әні шырқалып, қоңырау үні естіледі. Хабаршы жігіт шауып келе жатады).
Хабаршы жігіт: – Сүйінші халқым, сүйінші! Ғасырға жуық сағына күткен жаңа заманымыздың жаңа жыл басы – Наурыз келеді, Наурыз! Наурызбен бірге көсем сөздің шебері Жиренше мен Қарашаш сұлу келеді!
(Қоңырау үні жақындай түсіп, қос ат жегілген күймелі арба көрінеді. Артында атқа мінген Жиренше мен Қарашаш сұлу. Жақындап ортаға кіре бергенде күймелі арба үстіндегі жыл басы – Наурызрөліндегі жас ұлан орнынан тұрып, сөйлеп келе жатады).
Наурыз ұлан: Мен сонау көне ғасыр жалғасымын,
Ал бүгін жаңа өмірдің жыл басымын.
Жасыңа, кәріңе де, бәріңе де,
Бірлік пенен ырыс, бақыт орнасын күн.
(Жиналған халық арасынан: «Қош келдің, Наурыз!», «Наурыз берекеәкелсін!», «Ұлыс оң болсын!», «Наурызға ақ жол!», «Жыл басы – Наурыз, мол болсын дәм-тұз!», – деп айқайлаған ақ тілек дауыстар шығып жатады.Осы кезде ортаға кимешек киген ақ шашты Ана шығып, күймеге келіп,Наурыздың қолынанұстап, құрметпен түсіре бастайды. Түсіріпжатып ана сөйлейді).
Ана: Аяғыңды бас тағы жеріме нық,
Айналайын, ақ Наурыз төріме шық!
– Иә, Жаратқан ием! Әрбір басқан қадамыңнан жерімізге, үйімізге құт-береке дарыта гөр!(Үйлерге ырыммен кіргізуге ертіп кетеді. Бұл кезде бір топ қыз- жігіт Жиренше мен Қарашаш сұлуды құрметпен қарсы алып сахнаға шығарады. Екі жігіт күймелі арбаны, аттарды кермеге байлауға алып кетеді).
Жиренше: Армысыңдар, Аралдық абзал халқым!
Құтты болсын, Наурыз той – ата салтың!
Көп уақыт көрінбей кетіп едік,
Білмеген соң кей ұрпақ сөздің парқын.
«Еш болғаннан кеш жақсы» деген сөз бар,
Біз тілейміз мол табыс, жаңа жарқын.
Қарашаш: Шарықтап шаттық, думан елімізде,
Теңіз толып, бақ қонсын жеріңізге.
Ықылас, құрметіңізге мың рахмет,
Иіліп сәлем бердім бәріңізге!
(Сәлем береді. Осы кезде халық арасынан бір ақсақал қария шығып сөйлейді).
Қария:– Қош келдіңдер, құрметті Жиренше, қымбатты Қарашаш сұлу! Бүгінгі қасиетті ұлы тойдың асабасы, сәні де сендер. Той тізгіні өздеріңде, қане, бастауларыңызды сұраймыз! – деп өтініш айтады.
(Жиналғанкөпшілік «Дұрыс! Дұрыс!» – деп қоштайды).
Жиренше мен Қарашаш қосылып айтады:
Жиналған екен бұл тойға,
Кілең жайсаң марғасқа.
Жырау жігіт қайдасың?
Төк домбыра, жыр баста!
(Жырау жігіт ортаға шығып орындайды).
Жырау: Ау… Жолыңды «Наурыз» оңдасын,
Оңдағанның белгісі,
Мыңдап қойың қоздасын.
Сексен інген боталап,
Сегіз келін қомдасын.
Маң-маң басқан, маң басқан,
Шудаларын шаң басқан.
Төрт аяғын тең басқан,
Артқы өркешін қоң басқан,
Ботақанның анасы,
Түйе бассың үйіңді!
От орнындай тұяқты,
Кілең қамыс құлақты.
Құлыншақтың анасы,
Бие бассын үйіңді!
Бақайлары сыртылдап,
Мүйіздері жылтылдап
Бұзауханның анасы,
Сиыр бассын үйіңді!
Жиренше: – Бәрекелді жырауым, айтқаның келсін!
(Осы кезде көңілді музыка ойналып, алыстан Шайтанды ноқталап мініп, өлең айтып келе жатқан Алдаркөсе көрінеді).
Алдаркөсе: Мен Алдармын, Алдармын,
Шайтанды да алдадым!
Жамандардың жауымын,
Досымын жақсы жандардың.
Әләуләйім таусылса,
Біләуләйім тағы бар.
Әләуләйім таусылса,
Біләуләйім тағы бар.
Әләуләй, әләуләй, а-а-ай. Шу, шу(Алдаркөсені арқалаған Шайтан алаңға жете бере шаршап құлайды).
Шайтан: – Уһ,жаным-ай! Шаршадым аға, шаршадым. Өлуге тұр құр жаным.Келісім бойынша айтқан жеріңізге жеткіздім. Босат мені, босат!(Алдаркөсе Шайтанның бір мүйізін шап беріп ұстап, қынынан пышағын суырып алады. Шайтан зарлап қоя береді).
Шайтан: – Уәде, уәде қайда? Аяй гөр мені, тақсыр! Жеті атаң түгіл, жетпіс атаңа жоламайын.
Алдаркөсе: – Жақсы, мен уәдемді жұтпаймын. Мынау ұлыстың ұлы күні құрметіне уәде бойынша босатайын. Бірақ сені таңбасыз да жібермеймін. Мына залалы мүйіздеріңді белгі ретінде кесіп аламын.(Сөйтіп бақыртып бір мүйізін кесе бастайды. Шайтан құлын дауысы шыға шыңғырып, жылап жалынады).
Шайтан: – Ойбай, тақсыр! Жарты жаным – бір мүйізімді қалдыра гөр! Еңболмаса өлмешінің күнін көріп жүрейін.(Алдаркөсе бір мүйізін кесіп алып, шүберекке орап қалтасына салып алады).
Алдаркөсе: – Жарайды, зарлама! Бір мүйізіңді өзіңе қалдырдым. Бірақ, көрмегенің адамзат баласы болсын. Байқа, жазатайым көріне қалсаң, аямаймын. Әләуләйім таусылса, біләуләйім тағы бар.
Шайтан: – Құп тақсыр, құп! Әләуләйі де, біләуләйі де құрысын! Көрмегенім мәңгі бақи адамзат баласы болсын!
Алдаркөсе: – Онда құрт қараңды, жоғалт көзіңді!(Шайтан өлімсіреп шығып кетеді, балалар ізіне тас лақтырып қуалап кетеді. Халық у-шу күліпжатады).
Алдаркөсе айнала қарап:
Ассалаумағалейкум, аралдық бауырлар!
Жолда өзен, көл, тауың бар,
Жауын бар, дауыл бар.
Солардан тез өтіп сендерге жету үшін,
Жүйрік Шайтанды мінген жайым бар.
Жаңа өздерің көрдіңдер,
Тұздай құртып тұқымын,
Ол бәледен құтылдым.
Ал енді жарандар,
Бері маған қараңдар,
Құтты болсын тойларың!
Береке берсін бәріңе,
Ақ жол Наурыз айларың.
Астырсын, тастырсын,
Сендерге залал еткенді,
Қара таспен бастырсын!
Бақ қарасын,
Қыдыр дарысын.
Бәрінен де бағалым –
Теңіз орнына толып,
Шалқысын қайта Аралым!
Әумин!
Жиренше: Азулы шонжарларға бермей есе,
Қайтарған кедей кегін әлденеше.
Ортамыз жаңа толды-ау өзіңменен,
Қош келдің, халық досы Алдаркөсе!
Қарашаш: – Құрметті, Алдар аға! Сіз алдамайтын және алданбайтын дүниеде ешбір адам жоқ. Ең аяғы әзәзіл, қу шайтанды да алдап, көлік етіп мініп жүрсіз. Сол өнерімізді қазір мына көпшілікке көрсетіп берсеңіз…
Алдар: – Құп, Қарашаш сұлу! Айта қойыңыз, кімді алдайын?
Қарашаш: – Айып етпеңіз, Алдар аға. Онда тап қазір мына халықты алдай қойыңызшы.
Алдар: – Қазір, қазір алдай қояйын.(Қалтасынан қол-айнаны суырып алып қарап, сайқымазақ әрекет жасап).
Аңқау елді алдадым,
Қара суға жалдадым.
Аңқау елді алдадым,
Қара суға жалдадым – (дей тұрып, кенет түрін өзгертіп):
– Ойпыр-ай, мына алдауышы түскір ұялшақтау еді(жан-жағына қарап).
– Мына қаптаған көзден бе? Бетін басып, қымсынып айтпай тұрғаны.
Сәл сабыр етіп күте тұрыңыздар. Мен қазір мына үйге бір сәтке кіріп шығып, қалай алдайтынымды алдауышымнан біле қояйын. Сосын шығып алдағанның көкесін көрсетемін.
(Жүгіріп киіз үйге кіріп кетеді. Жұрт киіз үйге қарап күтіп тұрады. Осы тыныштықта кенет қоңырау дауысы естіліп, желмая мініп келе жатқан Асанқайғы абыз көрінеді. Жұрттың назары солай қарай ауады. Сахнадан Т.Момбековтың «Бозінген» күйі естіліп тұрады. Асанқайғы өзінің термелерін термелеп келеді).
Асанқайғы: Көлде жүзген қоңыр қаз,
Қыр қадірін кім білсін?
Қырда жүрген дуадақ,
Су қадірін кім білсін?
Ауылдағы жамандар,
Ел қадірін не білсін?
Көшіп-қонып көрмеген,
Жер қадірін не білсін?
Көшсе қона білмеген,
Қонса көше білмеген.
Ақылына көнбеген,
Жұрт қадірін не білсін?!
(Алдынан Жиренше, Қарашаш сұлу нөкерлерін ертіп алдынан шығады. Нөкерлері Асанқайғының желмаясын шөгеріп, құрметтеп түсуге көмектеседі).
Жиренше: – Ассалаумағалейкум, аяулы Асан ата!
Асанқайғы: – Уағалейкумәссалам, қадірлі Жиренше шешенім! (Екеуі төс қағысып амандасады. Қарашаш келіп иіліп сәлем береді).
Қарашаш: – Қош келдіңіз, ата! Төрлетіңіз!
Асанқайғы: – Жүзіңнен нұрың төгіліп, бақытың жана берсін, Қарашаш қызым! (Маңдайынан сүйеді.Жиренше мен Қарашаш екеуі қолтықтап төрге отырғызады. Өздері де отырады).
Жиренше:(Жан-жағына қарап) – Ау, әлгі Алдар қайда, Алдар?
Бір жігіт дауыстап: – Алдекең бағана-ақ бізді алдап кетіпті. Алдауышыммен ойласып алайын деп үйге кіріп кеткен жоқ па? Содан көжеге тойып алып, қаннен-қаперсіз ұйқыны соғып жатыр. (Жиренше, Қарашаш, нөкерлер бәрі дуылдасып күліседі).
Жиренше: – Ия, бізді қатырған екен. Бар, оятып шақырып кел. Атасына сәлем берсін.(Жігіт жүгіріп кетеді).
Асанқайғы кеңк-кеңк күліп: – Әйтпесе, ол Алдар бола ма!(Қалбалақтап Алдар келеді).
Алдаркөсе: – Армысың, ата?(Тізесін бүгіп, кеудесін иеді).
Асанқайғы: – Бар бол, балам!
Алдаркөсе: – Жол болсын, ата!
Асанқайғы: – Әләй болсын!Желмаяға жақын, ақсақалға алыс жерденкелемін, жарқыным. Бабам Майқы би көш салған Алатаудың қойнауындағы гүл бақшасы жайнаған, бұлбұл құсы сайраған Алмалықтан шыққан бетім(ойланып).
– Бүтін бір ұрпақтың миллиондаған жылдар бойы нәрі де, сәні де болған Орта Азияның алтын алқасы атанған ару анамыз – Аралдың бар адамзаттың алдында семіп құрып бара жатқан кезде, құс төсегімде жата алмай сол анамыздың қазіргі хал-жағдайын көзбен көріп білуге және бүкіләлемдік экологиялық проблемаға айналып отырған Арал өңірінің қажымай, талмай еселі еңбек етіп жатқан ерен еңбеккерлерінің бүгінгі жаңа Наурыз мейрамдарын құттықтай келдім. Әрбір адам, әрбір еңбекші, қызметкер Арал теңізін қорғаудан шет қалмай атсалысса деймін. Осы тілекпен желмаяма мініп ел жағалап, бүкіл адамзатқа түсіндірмекші болып шыққан сапарым. Ал енді балаларым, жол ақысы жүрсе өнеді деген. Менің баратын, көретін жерлерім көп. Ал, аттанайын!
Қарашаш: – Ата, ең болмаса наурыз көжеден бастап ауыз тиіп кетіңіз. (Екі даяшы наурыз көжені алып келеді. Қарашаш кесеге құйып беріп, даяшылар Асан атадан бастап ұсынып тұрады. Осы кезде М.Сыдықовтың «Наурызға тілек» әні қайта шалқиды. Көшені, әр үйді аралап кеткен Наурыз бен Ана келе жатады. Көжені ішіп бола берген Асан атаНаурыз ұланды көріп):
– Ау, бүкіл маңайды, аспан мен жерді жарқыратып келе жатқан бұл қай ұлан?
Жиренше: – Ардақты Асан ата! Бұл жаңа өмірдің, көктем мен еңбектің жыл басы, бірлік пен достықтың жалғасы – Наурыз ұлан.
Наурыз ұлан: – Ассалаумағалейкум, қадірлі Асан ата!
Асан ата: – Уағалейкумәссалам, жаңа өмірдің жаршысы мен ырысы – Наурыз балам. Қадамың құтты болсын! Мына ел мен жердің игілігіне айнал, құрметіне бөлен!(Маңдайынан сүйеді, көпке қарап бата береді):
Әуелі адал асыңа,
Үлкен-кіші жасыңа,
Ақ Наурызым құтты болып,
Береке берсін басыңа!
Қырғауылдай жорғалап,
Шуда жіппен шырмалап,
Қыдыр қонсын қасыңа!
Жақсылық көзі сендерде,
Тоқшылық көзі сендерде,
Жасыма халқым, жасыма!
Арал деген жер көрдім,
Арманы асқақ ел көрдім.
Теңізің шалқып толсын деп,
Бақытың қайта жансын деп,
Ақ батамды мен бердім! Әумин!
Жиренше бастап: – Әумин!
Көпшілік: – Әумин, айтқаныңыз қабыл болсын!–деп жатады.
Асанқайғы: – Уа, халқым! Қайта оралған Наурызың құтты болсын, қайта құру заманы мықты болсын! Мен енді жүрейін. Қалың қазағымның барлық жерін аралап көрейін. Қош болыңдар!
Жиренше:(Тебіреніп) – Елі мен ұрпағының болашағын ойлап, жұмақтай жерұйықты іздеп, еңіреп өткен қайран, Асан атам, қош бол! Жүрген жеріңіз жұмақ болып, тілегіңіз қабыл болсын! (Жиренше, Қарашаш бастап Асанқайғыны желмаясына мінгізіп аттандырады. «Бозінген» күйі ойналып тұрады. Осы кезде артына Тазшабаланы мінгестіріп, есек мінген Қожанасыр келе жатады. Соңында шулап, мәз болған бір топ бала).
Жүргізуші: – Әділдіктің айғағы, қуаныштың байрағы – Қожанасыр келеді, қалжың қоржынын арқалап.(Бәрі Қожанасырды қуана қарсы алады. Бәрі амандасып болғаннан кейін Қожанасыр сахнаға шығып, маңғаздана қолын көтеріп сөйлейді).
Қожанасыр: – Уа, халқым, менің бүгін мерекеге неге келгенімді кім біледі?
1-қатысушы: – Біз білеміз, біз білеміз. Тойға келдіңіз.
2-қатысушы: – Ет жеп, көже ішуге келдіңіз.(Қожанасыр басын шайқайды).
3-қатысушы: – Қожеке, неге келгеніңізді өзіңіз айтпасаңыз, біз білмедік…
Жиренше: – Менің байқауымша, неге келгенімді бірің біліп, біріңбілмейді екенсіңдер. Онда менің уақытымды алмай, білмейтіндерің білетіндеріңнен сұрап біліп алыңдар.(Сол кезде бағанағы Қожанасырға ерген балалар шулап, сахнаның алдына келіп тұрады).
Қожанасыр: – Әй жүгірмектер, несіне шуылдап кеттіңдер! Бері келіңдер, босқа шуылдағанша. Мен сендерге пайдалы бір іс айтайын.(Балалар сахнаға шығып жақындайды).
– Жаңа мен осы Наурыз тойына асығып келе жатқанымда, «Арал» мейрамханасына шөлдеп су ішуге кіргенмін. Кірсем бір жан жоқ. Іші толған апельсин, алма, алмұрт, конфеттің неше түрлері шашылып бос жатыр. Бақсам, осы Наурыз тойына асыққан ресторан қызметшілері есікті құлыптауды ұмытып кетіпті. Босқа шуылдағанша, соған жүгіріңдер!
(Балалар уралап мейрамхана жаққа жүгіреді. Қожа өзінен-өзі сөйлеп):
– Әй, осы мен айтқаным шын болуы да мүмкін-ау… Балалардың бірден тура жүгіруі жаман. Қой, мен де барып көрейін. Рас болса, немерелеріме дорбамды толтырып алма, апельсин апарайын. Кемпірім де жек көрмес. Қарап тұрып құр қалармын, тез жетейін!
Жиренше: – Қайда барасың, Қожеке, балалармен бала болып? Кел, одан да төрге шығыңыз. Ондай базарлық мұнан да табылар. Қасыңдағы белгілі 40 өтіріктің авторы – Тазша баланың өнерін тамашалайық.(Бәрі де отырысады).
Жиренше:(Тазша балаға қарап)– Ал қанекей, көрсет мына халыққа өнеріңді.(Тазша бала өтірік өлең айтып халықты күлкіге батырады. Осы кезде Н.Тілендиевтің «Көш керуен» күйі орындалып, Қыз Жібек пен Төлеген, Шегелер келе жатады. Қыз Жібек күймелі арбада, Төлеген, Шеге және бір топ нөкерлері салт атпен артында келе жатады).
Қарашаш: Қазағымның сәні болып жаралған,
Махаббаттың әні болып ақ арман.
Келе жатыр Қыз-Жібек пен Төлеген,
Қос аққудай айдын көлде таранған.
(Ортаға жақындай бере Шеге ақын төгілдіре жыр бастайды).
«Шегенің ариясы»: Ау… Тотыдайын таранған,
Аққудайын сыланған,
Сұлу Жібек бар ма екен?
Қос бұрымы өрілген,
Жүзінен нұры төгілген,
Айдан аппақ жан ба екен?
Ерге лайық жұп болған,
Жібекжанға тап болған,
Төлеген мырза сенің де
Арманың сірә, бар ма екен?
(Осыдан кейін Жиренше, Қарашаш бастаған топ Қыз Жібек пен Төлегенді қарсы алады. Жібектің жеңгелері Қыз Жібек пен Төлегеннің басына шашу шашады. Жібекті екі жеңгесі басына орамал салып екі жағынан ұстап тұрады. Шеге бет ашады. Беташар айтылып, бет ашылады. Жеңгелері Жібектің басына сәукеле кигізіп Төлегеннің қолын ұстатады).
Жиренше бата береді: – Қазағымның аяулы қос аққуы! Бастарыңа бақ қонсын, көңілдерің шат болсын! Жұптарыңды жазбай мәңгі жасап, мөлдір махаббаттың үлгісі бола беріңдер.(Осы кезде «Гәкку әні орындалып, жеңгелер бастаған бір топ қыздар Төлеген мен Жібекті Отау үйге кіргізеді. Осы кезде ән-би ансамблінің бір топ биші қыздары халық биі «Жайдарманды» билейді).
Жүргізуші : Тыпыршып жерде тұра алмай,
Қанатын қомдап қырандай,
Түсем деп мынау тартысқа!
Қызыл тілін безеніп,
Домбырасын кезеніп
Ақындар шықты айтысқа!
(Сахнаға бір ақын жігіт пен қыз шығып айтысқа түседі. Олар халықтың дәстүрлі Наурыз мерекесі туралы, еліміздің жетістігі мен көлеңкелі жағы, жігіт пен қыздың өзара қалжыңы жайында айтысады. Жиналған көпшілік «Уа, пәлі! Жарайсыңдар, ақындарым!» – деп қол соғып отырады).
Жиренше: – Пай-пай, көңілімізді бір желпіндіріп тастады-ау! Жасай беріңдер, қазағымның ақиық ақындары.
Жиренше : Күн нұрындай жарқырап жастар жаны,
Шарықтасын ауылымды достар әні.
Ақсақалдар бастаңдар, дәм татайық
Ақ Наурыздың күтіп тұр дастарханы!
(Құрметті қонақтар, ақсақалдар, ардагер әкелер мен аналар бастаған топтар ретімен дастарханға отырып ет жеп, көже ішеді. Басқа жұрт та Наурыз тағамынан дәм татады. Осы кезде сахнада концерт беріліп жатады).
Жүргізуші : Уа, құрметті қонақтар!
Уа, құрметті халайық!
Бәрімізде өнер бар
Өзімізге лайық.
Өлең айтып, би билеп,
Бір рахат табайық.
Өнер жарыс, күрес бар,
Солай таман барайық.
Барымызды бойдағы
Кел, ортаға салайық.
(Бұдан әрі концерт, алтыбақан, ұлттық спорт ойындарына ұласады. Наурыз көрмесі көрсетіледі. Мейрамға қатысқан әр мекеме жетістіктерін көрсетіп, өнерлерін ортаға салады).
Сценарийін жазып дайындап,
қойған режиссері Мұрат Сыдықов.
Арал қаласы, наурыз айы, 1989 ж.
Сценарий автордың жеке архивінен алынды
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
