Ауылда оқып, қазақтың ұлттық әдет-ғұрпын бойына сіңіріп өскен Қалтай Мұхамеджанов орыс халқын алғашында олардың жазушыларының қазақшаға аударылған шығармалары арқылы таныды. Екі жоғары оқу орнын (Қызылорда пединституты мен Ташкенттің өнер институты) екі курстан шегіншектеп оқыған Қалағаң Мәскеудің А.Н.Луначарский атындағы ГИТИС-ін «Театр тарихы мен теориясы» мамандығы бойынша үздік бітірді. «Халық жауының» баласы деген таңбасы өмір жолында біраз қиыншылықты алдына тартқанмен, 1,5 ғасырға жуық тарихы бар осы оқу орнына түсуіне де сол таңбаның оң себебі болғаны жасырын емес.
Қалағаңның көптеген орыс достарын табуы осы ГИТИС қабырғасынан бастау алады. Оның Ташкенттен Мәскеуге ауысуына ақыл беріп, көмегін тигізген ұстазы, профессор Морозов Михайл Михайлович (1897-1952 ж.ж.). Ол – әдебиетші, шекспиртанушы ғұлама ғалым, МГУ мен ГИТИС-те көп жыл дәріс оқып, талай талантты өнер иелеріне өмірлік жолдама берген ұстаз. ГИТИС-те Қалағаң белгілі театр сыншысы, театртанушы Юрий Сергеевич Рыбаковпен (1931-2006 ж.ж.), Ю.Нехорошевпен (1925-2016 ж.ж.), т.б. орыс достарымен бірге оқыған. Ұлттары бөлек болғанымен, шығармашылық көзқарастары жақын, олармен ұдайы байланыста болды. Ю.Нехорошевтің «Художник» журналының бас редакторы, кейін «Известия» газетінің арнаулы тілшісі болуы, Қалағаңның кеңестің жоғары деңгейдегі ақпарат құралдарына еркін шығуына мүмкіндік берді. Қалағаң оқыған курсқа 1939 жылдан бастап өнертану ғылымдарының докторы, профессор, театр сыншысы Павел Александрович Марков жетекшілік етіпті.
Қазақстанда бірінші Мәдениет министрі Қайырғали Байғалиевтің шақыруымен жоғары лауазымды қызметке келгенде де, ұстазы П.А.Марковпен байланысын үзбей, ұстаздық кеңестерін алып отыратынын жиі еске алады Қалағаң. Осы кезде театр энциклопедиясының бас редакторы П.А.Марковтың Қалағаңа демеушілігі де аз болмаса керек. Шыңғыс Айтматовпен бірге жазған «Көктөбедегі кездесу» спектаклі Мәскеудің «Современник» театрында (1973 ж.) бірінші рет қойылуы, Қалағаң мен Шыңғыстың орыс достарының қолдауымен жүзеге асқандығы тарихи шындық. Театрдың көркемдік жетекшісі, бұрыннан дос әрі сыйлас Галина Волчек оның сәтті шығуына көп еңбек етті. Спектакльдегі басты рольдің бірінде Қалекеңнің досы Олег Табаков (1935-2018 ж.ж.) ойнайды. Қалағаңмен арадағы сыйластығы мен достығының дәлелі ретінде өз қолымен жазған лебізі де бар.
Қалағаңның бабасы Күдері қожа Көшекұлы, әкесі Мұхамеджан – белгілі ақындар. Содан да болар, оның ақын достарына деген ықыласы ерекше. Солардың бірі – суырып салма ақын Виктор Аркадьевич Урин (1924-2004 ж.ж.). Ол – жиырмадан аса кітаптың авторы. Алғашқы кітабы 14 жасында жарық көріпті. В.Уриннің соғыс кезінде шығарған (өзі де соғыс ардагері) «Лидка» атты шығармасы барлық майдандағы солдаттардың сүйіп айтатын өлеңіне айналған.
Қалағаңның архивтерін ақтара отырып, қолыма қашан аударғаны белгісіз, тек фамилиясын ғана көрсеткен сарғайған бірнеше парақ түсті. Бұл ақын Степан Петрович Щипачевтің (1899-1980 ж.ж.) өлеңдері екен. Ол – екі дүркін сталиндік сыйлықтың иегері Свердлов облысының Щипачи селосында өмірге келген, ұмытылып бара жатқан ақын. Оның 1946 жылы жазылған мына өлеңін Қалағаң:
Кімді сүйсең, ол да сүйсе
жаның бір,
Қос жүрекке айтар жалғыз тілегім:
«Сенім менен адалдықты қорғай жүр. Онсыз өмір тұл екенін білемін» деп аударыпты. Осы бір өлең жолдарынан аударманың өте сәтті шыққанына куәгер боласыз. Ал Қалағаңның ел есінен шығып бара жатқан ақынның жанына үңілуі оның көміліп бара жатқан бұлақтың көзін ашуға құштарлығын, кейінгі жастарға деген ағалық шексіз қамқорлығын меңзегендей. Ә.Әбішовке жазған ашық хатында өзінен кейінгі 43 талантты інісін атауы, оларға деген сенімі – сөзіміздің дәлелі.
Ш.Айтматов пен Қалағаңның «Көктөбедегі кездесуі» КСРО-ның 50 жылдығы қарсаңында Галина Волчектің алғылауымен Мәскеудің «Современник» театрында қойылып, әлемді шарлап кеткені белгілі. Бірақ өзіміздің «ауылдағының аузы сасық» дейтінді аңсайтындар спектакльдің қазақ сахнасына келуіне барынша кедергі жасап бақты. Осы кезде аттарын айға балайтын, әлем танитын өнер қайраткерлері: К.Симонов (Известия), Е.Сурков (Правда), В.Максимов (Вечерняя Москва), В.Панкин (Комсомольская правда), В.Левин (Советская культура), т.б-ның одақтық басылымдарда шыққан тартымды, танымдық мақалаларында шығарма жоғары бағаланды. Соның өзінде де аталмыш қойылым М.Әуезов атындағы мемлекттік академиялық театр сахнасына үш жылдан кейін (1975 ж.) жетті.
Бізге жеткен Қалағаңның достық әзіл ретінде салынған суретіне елуден аса ұлт өкілдері, аттары әйгілі Мәскеудің әртістері қолтаңба қалдырғаны беделінің биік екенінің көрсеткішіндей.
Қалағаңның өмір тарихын, шығармашылығын зерделей түссек, кезінде КСРО-ға қараған көптеген ұлттардың уәкілі, жазушы достары менмұңдалап алдымызды кес-кестей береді. А.Ф.Головинскийдің Қалағаң жайлы «Айтшы, сенің досың кім?» атты деректі фильмінде Расул Гамзатов, Давид Кугультинов, Мұстай Кәрім, Кайсын Кулиев, Мирзо Турсун-Заде, Шыңғыс Айтматов, т.б. жылы, шынайы шындыққа негізделген лебіздері оның еңселі бейнесін онан сайын асқақтата түседі.
Қалағаң шығыс әдебиеті тарихының білгірі еді. «Халық жауының» баласы деген көпке дейін ізінен қалмаған таңбаның кесірінен Ташкент университетінің парсы-араб тілі мамандығына қабылданбағанымен, тынымсыз еңбегі арқылы бұл саладан мақұрым қалған жоқ. Келешек көкжиегін алыстан болжаған ол «Заман-Қазақстан» газетін ашып, оған басшылық жасап, Шығыс елдерінің есігін ашуға мүмкіндік алды. Азия-Африка континенттерінде өткен халықаралық конференцияларға қатысып, тартымды, ғылыми баяндамалар жасап, көптеген шығармашылық достар тапты. «Мың бір түнді», С.Айнидің «Құлдар», Айбектің «Киелі қан», Б.Рахмоновтың «Жүрек сырлары», А.Қаһардың «Ауру тістер», Ш.Айтматовтың «Ана – Жер-Ана», «Арманым, Әселім», «Ақ кеме», т.б. шығармаларын шебер тәржімалап қазақ оқырмандарына жеткізді. Сөйтіп өзінің ел тамсандыратындай талантымен әлемнің барлық құрлықтарынан шынайы шығармашылық достар тапты. Олар: орыс Ю.Бондерев, кубалық ақын Николас Гильен, неміс Герольд Бельгер, грузиндер И.Абашидзе, Н.Нажашвили, түріктер Азиз Несин, Бекир Илдиз, араб Әли Арсан, т.б.
Адамзаттың Айтматовы қазақтың Қалтайы туралы: «Біздің елде жақсы жазушы көп. Әйтсе де, жазу-сызудың ауқымдық жинақтаушылық тәсілін, прозаиктің қалт етпес дәлдігін, ақынның әсершілдігі мен әуезділігін, философтың сарабдалдығын қатар меңгерген және оның сыртында әртістік іштей түлеу қабілетін дарытқан адам ғана пьеса жасай алады. Сондықтан да бізде нағыз драматургтер тым аз, ал мен Қалтай Мұхамеджанов досымды сондай дегдарлар санатына қосамын» деп Қалтай творчествосын әдебиет пен өнердің әлемдік мінберінен жоғары бағалады.
Қорыта айтқанда, Қ.Мұхамеджанов шығармашылығының тереңдігі мен жан-жақтылығы, көтерген проблемаларының ауқымдылығы, сирек кездесетіндігі, басқа ұлттардың да өміріне ой салатындығы, оларды жаңа мақсаттарға жетелейтіндігі жоғарыда біз атап үлгермеген көпұлтты достарының шығармалары әсерінен де болса керек. Елбасы Н.Ә.Назарбаев Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық, саяси дамуының кепілі әрі мүмкіндігі оны мекендеген әртүрлі ұлттар мен ұлыстардың ауызбіршілігінде екенін әркез еске салып отырады. Қазақтың Қалтайы да өзінің саналы өмірінде Елбасының осы ұстанымынан таймаған. Иә, қазақтың Қалтайының қазақ емес достары да жетерлік екен.
Қазбай Құдайбергенов,
ҚМУ-дың профессоры, Қалтай Мұхамеджанов кітапханасының ғылыми кеңесшісі.
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
