Осыдан біршама уақыт бұрын газетімізде Қызылорда облысындағы және Қазақстандағы мал шаруашылығының жай- күйі, оның өнімдерінің мөлшері туралы мақала жарияланған болатын. Мақалада 1991 және 2020 жыл аралығында төрт түлік санының өсу барысы туралы сөз болған еді. Сол мақалада біз 30 жыл ішінде төрт түліктің барлық саны өсіп, керісінше қой мен ешкінің басы едәуір кемігенін әңгімелеген едік.
Шынында да, бұл ойланатындай жағдай. Жылқы, түйе саны тәуелсіздік жылдарында 2,5-5 есе өскенде қой мен ешкінің төмендеуі қалай? Бірқатар сарапшылармен әңгімелестім. Белгілі маман Тобаш Ембергенов бұл жағдайды қой түлігінің қазіргі таңда табыс көзіне айналмай отырғандығымен түсіндірді. Кезінде Сыр өңірінде қой түлігі қыруар пайда әкелді. Бірқатар шаруашылық басшылары мыңдаған қой өрбітіп, Социалистік Еңбек Ері атанды. Бір ғана Сырдария ауданындағы «1 Май» кеңшарында 80 мың бас қой өсірілді. Асыл түлікке айрықша мән берілді. Сарысудың өңірі мыңғырған малға толы болды. Оның бер жағында қаракөл елтірісін өндіру жолға қойылып мемлекеттің оған айрықша мән бергенін атап өтуіміз керек. Жылдар өтті. Тоқсаныншы жылдардың дүрбелеңі кезінде қой түлігі талан-таражға салынды, тиын-тебенге сатылды. Міне, біздің басты олқылығымыз осында жатыр. Ардагер маманның сөзі шындыққа келеді. Шындығында, қазір қой түлігі табыссыз салаға айналды. Оны өсіру үшін көп жағдай керек. Тіпті малдың терісі өтпейтін керексіз дүние болып қалды. Оның үстіне қазір жайылымдық барынша тарылды.
Малды табыс көзіне айналдырып жүрген кәсіпкерлермен сөйлестім. Олар негізінен қой түлігін Қазақстанның оңтүстік облыстарынан сатып алып жатқанын айтты. Арасында Қарағанды облысынан әкелінген мал сатылады. Мал сатуда Қызылорда облысының үлесі мардымсыз көрінеді. Осының өзі біраз ойларға жетелейтін сыңайлы.
Енді нақты нәтижеге келейік. Егер Қызылорда облысында 1991 жылы қой мен ешкі саны 1,6 млн бас болса, 2020 жылы 698 мың бас құрайды. Екі еседен астам төмендеген.
Неліктен? Себеп көп. Бұл орайда бірқатар сала басшыларымен пікірлестік. Кәсіпкерлер қой түлігіне оншалықты мән бермейді. Өнімдері өтімсіз, пайда әкелмейді. Егер бұрын мал терісін өткізу осы түліктің біршама шығындарын өтеп келсе, қазір теріні ешкім алмайды, фермерлер шикізатты амалсыздан далаға тастап жатыр. Бұл бір ғана Қызылорда өңіріндегі жағдай емес, бүкіл Қазақстандағы ахуал осындай. Сарапшылар өткен жылы Қазақстанда тірі малды экспорттауға тыйым салынған соң проблеманың біршама ушығып кеткенін айтады. Мысалы, еліміздің өзінде жыл сайын 2 млн-нан астам ірі қара сойылады. Сойылған қойдың санында есеп жоқ. Алайда олардың терісінің бар болғаны, жұмсартып айтқанда, 30 проценті ғана өңделеді.
Бұрындары мал сойған шаруалар ірі қара терісі үшін 10 мың теңге алатын. Қазір ол 40-50 теңгені құрайды. Қазақстанда тері өңдейтін 10 шақты кәсіпорын бар. Бірақ олардың барлығы негізінен рентабельділігі төмен болғандықтан, жабылудың алдында тұр. Айналым қаражаты жоқ.
Енді мәселенің ең түйінді жағына келейік. Қазақстандықтардың мал қорасында тері тулақ болып жатса, Түркияда бір күнде 3 мыңға жуық тері өңделеді екен, Қырғызстандағы, Қытайдағы жағдай да жаман емес.
Саланың жағдайын оңалтуға аздаған болса да бетбұрыс жасалып жатқанын байқаймыз. Бұл орайда мемлекет агроөнеркәсіп кешеніне айрықша мән беріп отыр. Еңбек өнімділігін арттыру – саланы өркендетудің басты жолы. Бұл Қазақстан экономикасының әртараптандыру саясатына сәйкес келеді.
Осы мақаланы дайындау барысында бірқатар тарихи дерекке сүйенуге тура келді. Кешегі жоспарлы экономика, дәлірек айтқанда, XX ғасырдың 70-80 жылдары Қазақстанда қой басын 50 млн-ға жеткізу туралы бастама көтерілді. Әрине, оның идеологиялық басымдығы болғанын жоққа шығаруға болмайды. Жастар жаппай мал шаруашылығына бет бұрды. Комсомол-жастар бригадалары құрылды. Осында бір-екі жыл тәжірибеден өткен жастар жоғары оқу орындарына түсуге жолдама алатын. Бұл шын мәнінде мемлекеттің басты ынталандыру шарасы еді.
50 млн қой басы өз межесіне жетпегенімен, Қазақстанда 1991 жылы қой саны 36 млн басқа жетті. Қаншама идеологиялық басымдығы болғанымен, мемлекет негізінен өзінің алдына қойған мақсатына жетті.
Тарихқа жүгінсек, орыс экспедициясының зерттеуі бойынша Орталық Қазақстанда XIX ғасырдың басында төрт түлік санының қатарында қойдың үлесі өте басым болыпты. Ірі қара мен жылқы саны XX ғасырдың басында өсе бастаған. Сол тарихшылардың есебінше, Қазақстанда 1916 жылы 18,5 млн қой мен ешкі болып, кейінгі зұлмат замандарға байланысты оның саны 3 еседен астам төмендеген. Ал, күштеп ұжымдастыру кезінде олардың саны 10 еседен астам төмендеген. Кейін келе мал басы біршама тұрақтанып, 1990 жылы оның саны тағы да едәуір төмендеген. Егер 1990 жылдары Қазақстандағы қой мен ешкі саны 36 млн болса, 2000 жылы оның саны 10 млн басқа дейін төмендеген. Жағдайдың қаншалықты күрделі сипат алғанын осы деректер айқындап отырғанын байқауға болады.
Ашығын айтқанда, біз әлі де болса жіберген кемшіліктеріміздің орнын толтыра алмай жатқан жағдайымыз бар. Экономикада, әсіресе ауыл шаруашылығында көп нәрсе бір-бірімен тығыз байланысты. Ол негізінен жер реформасын тиімді жүргізуге де байланысты екенін жасырғымыз келмейді. Жеке меншікке пайдалануға берілген жерлерді оның қожайындарының қоршап алуы, жайылымдықтың тарылуы, жемшөп базасының нашарлауы, су тапшылығы – саланың дамуына кері ықпал ететін түйткілдер болып табылады. Бұл орайда кәсіпкерлерді кінәлаудың реті тағы келіңкіремейді, олар негізінен пайдалы іспен айналысқанды қолай көреді. Жылқы және түйе түлігінің өнімі өтімді бола бастады.
Қазір елімізде агроөнеркәсіп кешенін дамытудың жаңа бағдарламасы жасалуда. Ауылдық жерлерде инфрақұрылымды өрістетуге барынша мән берілетін болады. Біздіңше, бұл саланы дамытуға жаңа көзқарастың қалыптасқанын аңғартады. Ал, мал шаруашылығына қатысты түйіндер бірден шешілмейді. Оны жылдар бойы күтуге тура келеді.
Жолдасбек АҚСАҚАЛОВ,
«Сыр бойы».
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
