Елбасы Н.Ә.Назарбаев ұсынған «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» идеясын тереңінен зерттеп, оның ғылыми-теориялық негізін қалау қазіргі қазақ зияткерлеріне үлкен сын. Рухани құбылыстардың бастаулары ұлттың тарихымен, сол ұлттың өкіліне тән адам-азаматтық болмысымен де тығыз байланысты. ХIХ-ХХ ғасырлардағы әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдардың классиктері өздерінің қоғамдық және әлеуметтік өмірге тән заңдылықтарын, басты сапалық ерекшеліктерін, түрлі елдердегі өмір салттарын, сенімдерін, аңыздары мен мифтерін зерттеп ашқан. Қазіргі біздер үшін де рухани жаңғыру мақсаттарына жету жолындағы бір сүбелі нәрсе ‒ өзіміздің ұлттық тарихымыздың жалпы жылнамалық жақтарын ғана емес, сонымен бірге халқымыздың танымал тұлғаларының ғибратты өмірін, өнегелі сөздерін, ерекше қасиеттерін түйсініп-біліп, басты рухани құндылықтарын тиісті деңгейде көрсету арқылы жастарды тәрбиелеуге және рухани-мәдени байлығымызды байытуға пайдалана білу.Осы бағытта жарық көрген жұмыстар да аз емес. Солардың бірі «Әзиз Мүсірәлі» атындағы қоғамдық қордың қолдауымен 2017 жылы жарық көрген «Сопы Әзиз Мүсірәлі» атты кітап. Авторлары: философ, әрі теолог ғалым Досым Омаров және ҚР білім беру ісінің үздігі, қоғам қайраткері Еркетай Иманбаев. Бұл кітапта әулие Мүсірәлінің өнегелі өмірі мен мол мұрасы сарапталып, солардың негізінде бүгінгі рухани жаңғыру ісіне қосуға болатын талдаулар мен тұжырымдар жасалған.
Мүсірәлі Жәдікұлы – ХVІІ ғасырда Тәуке хан тұсында бүкіл қазақтың алғашқы бас пірі болып сайланған әулие. Ол Тәуке ханмен біріге отырып халықты жоңғар шапқыншылығына қарсы ұйымдастыруда маңызды рөл атқарған. Мүсірәлі 1639 жылы Бұхар хандығына қарасты Тамдыбұлақ аймағында өмірге келіп, 1721 жылы қайтыс болады. Түркістандағы Қожа Ахмет Яссауи медресесінде оқып, Бағдат, Басыра шаһарларында сопылық ілімнің тереңіне бойлап, «ахун» дәрежесін алған. Рухани жетілу барысында жоғары тылсым қасиеттерге ие болған. Тәуке ханның «Жеті жарғы» атты заңдар жинағын қабылдауда өз үлесін қосқан. Өмірінің соңында Құдай жолына толық беріліп, өзінің рухани ұстазы Баба Түкті Шашты Әзиз әулие басына шырақшы болып, дүниеден өткен соң соның жанына жерленеді.
Кітапта қазақ хандығы тарихына шолу жасалып, Мүсірәлі тұсындағы қазақ елінің әлсіреу себебі баяндалады. Басты себеп – сол кездегі халықтың рухани жүдеуі еді, деп көрсетілген.
Өз кезінде қоғамдағы саяси ахуалды жақсы түсінген Мүсірәлі пір халықты рухани бірлік жолына бағыттаған. Мүсірәліні пір деп танудың негізі тегін емес. Оның ерекше адами қасиеттері болған. Оған қоса өз дәуіріндегі негізгі ғылыми орталарда білім алуы, алған біліміне қоса өзінің адами, әулиелік қасиеттерін дамытуы оның пір және әулие атануына үлкен негіз болса керек.
Үш жүздің бас пірі болып сайлануы үшін бірнеше адам сынақтан өтеді. Олар туайын деп тұрған буаз сиырдың ішіндегі бұзаудың қандай екенін айтып беруі керек еді. Сынаққа түскен басқа адамдардың арасында Мүсірәлі: «Бұл сиырдың ішінде ұрғашы қара бұзау, құйрығы ақ, құйрығының ағы бұзаудың басынан маңдайына оралып келіп жатыр» деп басқалардан анық жауап беріп, алға шыққан екен. Осындай көрегендік қасиетімен қатар, Мүсірәлінің жалғыз өзі көптеген жау әскеріне қарсы тұрып, оларды жеңе білгені; ауа райына әсер етіп, дауыл тудырғаны; алақанының биотоғымен құмғандағы суды тез жылыта алатыны; табалдырықтың астына тығылған Құран Кәрімді сезіп-білуі; жеті өлікке жан бергені; жауды адастырып, жеңуі; өзен ағысын тоқтатып, денесін көпір етуі; жалындаған оттан жанбай шығуы тәрізді көптеген тылсымдық әрекеттері ел аузында сақталған.
Пірдің осындай қасиеттерімен қатар оның көркем мінез-құлқымен халыққа әсері, жарлы-жақыбайға деген мейірімділігі, дауларға төрелік айтқан кезіндегі әділеттілігі, ешбір жанға залалын тигізбегендігі де ел есінде құрметпен сақталған, кейінгілерге үлгі болған.
Сонымен, әулиенің жетілу жолы – біз үшін үлкен ғибрат. Қазақстан егемендік алғаннан бергі кезеңде қазақ ауыз әдебиеті мен ауызша тарихы бойынша, тіпті мұрағаттық материалдарға негізделген зерттеулер аз емес. Олардың көпшілігімен салыстырғанда, біз қарастырып отырған Д.Омаров пен Е.Иманбаевтың зерттеу жұмыстарының маңызды бір ерекшелігі бар. Ол ерекшелік – авторлардың Мүсірәлі пірдің тұлғалық қасиеттерін, табиғи дарындылығын, саяси қайраткерлігін баяндап қана қоймай, тылсымдық қасиеттерін ғылыми тұрғыда талдау жасағаны.
Олар адам жаны мен рухының арақатынастарына талдаулар жасайды. Философиядан белгілі нәрсе: адам – микрокосм болса, әлем – макрокосм болып табылады. Олардың арасында ұқсастық, әрі тығыз байланыс бар. Өз орайында адамның да ішкі табиғаты аса күрделі. Адам жаны, психологиясы, санасы, руханияттылығының бір-бірінен айырмашылығы ғана емес, олардың өзара байланыстары да терең. Авторлар адам болмысы мен әлемнің байланысын көрсетеді. Рухани жаңғыру барысында адамның психологиясы мен денсаулығы қандай өзгеріске түсетіні баяндалады. Ол өзгерістер адам табиғатының материалдық құрылымы мен рухани-тылсымдық әлемінде жатыр. Адамның іс-әрекеттерінің табиғатпен үйлесімді болуы – оның жан тазалығының, рухының бекуінің кепілі.
Авторлардың пікірінше, адам өмірі үш бастаумен байланысты. Біріншісі – тектілігі, ол туабіткен генасы іспетті. Екіншісі – қалыптасу ортасы, яғни алған тәрбиесі. Үшіншісі – жандүниесінің ерекшеліктері. Бұл еңбекте Мүсірәлі өмірі осы үшбастау аясында қарастырылып, оның әулиелік қасиеттерінің сыры талданады.
Халық есінде сақталған Мүсірәлінің тылсымдық қасиеттерін қазіргі заманда адам бойындағы магнетизм, спиритизм, телепатия, телекинез, гипноз тәрізді түрлі эзотерикалық сипаттаулар мен тұжырымдар тұрғысынан қарауға болады. Әрине мұндай қасиеттер қазіргі ғылым тұрғысынан өте терең зерттелмеген. Дегенмен әлемде бұл бағытта жасалып жатқан талдау-ізденістер аз емес. Талданып отырған кітаптың авторлары да өз ізденістерін мүмкіндігінше жан-жақты етіп, Мүсірәлінің адами, әулиелік болмыстарының терең сырларын ашуға ұмтылған. Оның тылсымдық қасиеттерін қисындық сызба нұсқасына дейін келтіріп, тіпті математика әдісімен де өрнектеп берген.
Мүсірәлінің елге жасаған қызметі оның тылсымдық іс-әрекеттері емес, халыққа берген рухани әсерімен құнды. Ол өзінің рухани қуатымен елде ислам дінін нығайтып, халықтың рухани дәрежесін көтеруге күш салып, халықты жауға қарсы біріктіре білді. Нәтижесінде халық бір жұдырықтай жұмылып, қалмақ басқыншылығын тойтарып, соққы берді. Осылай ел ұлттық намысын қорғап, тәуелсіздік жолына түсті.
Руханияттылық пен рухани жаңғырудың не екенін жақсы түсінген Мүсірәлі қоғам өмірін бір арнаға салуға ұмтылған. Ол қазақтың атақты билерімен ақылдаса отырып, қазақтың ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрып, діні мен тілі тәрізді ұлттық кодты қалпына келтіріп, нығайтуға назар аударды. Осы мақсатпен, жоғарыда айтылғандай, Тәуке хан басшылығымен жасалған «Жеті жарғы» жинағын жетілдіруде, жарғыларды қоғам өмірінің негізімен байланыстыра отырып, оған қосымша өзінің нұсқау, қағидаларын берген. Бұл құнды құжат, бүкіл қазақ тарихында ерекше орын алып, көптеген жылдар бойы халықтың рухани тірегіне айналды.
Мүсірәлі өз заманында халықты біріктіріп, ұлттық идеяны айқындап, соның іске асуына белсене араласты. Бұл идеяның негізі – адамның сана-сезімін өсіріп, халықтың рухани жігерін көтеру арқылы оны бір тудың астына біріктіріп, жауды тойтару еді. Осылай қазақ халқының ұлттық сана-сезімін көтеру арқылы жаңа рухани деңгейге жеткізуде маңызды рөл атқарды.
Авторлар ұлттық идеяны пайдалана отырып рухани жаңғырудың жолын ұсынады. Ұлттық идеяның мақсаты – адамның болмысын жетілдіру. Бұл жетілу жолы деңгейлерге бөлініп, оларға түсініктемелер беріледі. Ол деңгейлер: бүгінгі қоғамдағы жағдайды түсіну; қалыптасқан жағдайдың ақиқаттығына сеніп, мойындау және оны түйсіну; қалыптасқан жағдайдан шығу үшін нысана қабылдау; нысана – ұлттық кодтың практикалық тиімділігін қалпына келтіру; соның жолы мен шараларын іздестіру; ұлттық кодты қалпына келтіру жолы – халқымыздың рухани-моральдық байлықтарын толығымен пайдалану; бабаларымыздың ерлік қасиеттерін бойға сіңіру; нәтижесінде Еліміздің Мәңгілік болуын ұлттың рухани табиғаты арқылы қамтамасыз ету.
Рухани жаңғыру барысында адам сана-сезімнің түрлі сатыларынан өтеді. Олар: тәндік сана-сезім; ой-өріс деңгейі; рухани білім деңгейі; өзінің рухани болмысын тануы; рухани деңгейдегі шексіз ләззат, яғни нағыз бақыт деңгейі.
Мүсірәлі сопы сана-сезім өсуінің осы бес деңгейін толық өткен. Қорыта келе, бұл шығарманы өзіміздің қазіргі күндері көз жазып қалған ұлы қасиеттерімізді қайта қалпына келтіріп, жоғалтқан құндылықтарымызды жаңғыртып, рухани жаңғыруды тарихтың қойнауларынан өмірге қайта әкелген құнды еңбектердің бірі деп толық айтуға болады.
Сапар ОСПАНОВ,
философия ғылымдарының
докторы.
философия ғылымдарының
докторы.
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
