Шығармашылық шабытты оятатын кейбір сәттер болады. Жазғалы отырған мақаламды содан бастамақпын. Жуырда биыл сексеннің сеңгірін бағындырған туыс ағам Хұсейн Жүсіпұлы Әмір-Темір телефон соғып, келіп кетуімді сұрады. Бардым. Жұмыс кабинетінде қабылдап, «Сіздің кітапханаңызда менің осы бір дүниелерім де орын алар ма екен деген үмітпен шын жүректен ұсынамын. Хұсейн 6.02.2020» деген қолтаңбасымен 4 томдық шығармасын берді. Туыстығымызды былай қойғанда, тағдырласпыз.
Ол жалғыз ұлы Оспаннан, сүйікті жары Әлиядан айырылса, мен ұлым Ароннан, жарым Жақсыбикеден айырылдым. Екеуміз де кәсіптерімізді шыңдадық, еңбек етуден танбадық. Мына 4 томдық еңбек – Хұсекеңнің қағаз бетіне таңбалаған, кейінгілерге қалдыратын асыл мұрасы. Талантымен, өнерімен елге танылған ағаның өмір иірімдерін бүге-шігесіне дейін мүлт жібермей жазып отырғаны, ұқыптылығы, еңбекқорлығы, білімдарлығы менің де шабытымды шырт ұйқыдан оятқандай болды. Осы бір сөзімнен кейін өмірімдегі кейбір жайттарды еске алып, қағазға түсіруді жөн көрдім. Пайғамбарымыздың хадистеріңде жақсылығыңды өзің айтпа деген тәмсілді бетке ұстап, өзіме жасалған жақсылықтардан бастауды жөн көрдім. Өмірден озып кеткендердің рухтары риза болсын, олардың ұрпақтары біле жүрсін, кейбір шенді-шекпенділерге сабақ болсын, жастардың жанын жақсылыққа жақындата түсер деген ой ғана менде.
Азаматтың дұрыс қалыптасуы мектептен, ұстаздарынан басталады. Сондықтан Сапарбек Мұхтаров, Әмірғали Құдайбергенов, Дариябай Әлиасқаров, Байназар Сүлейменов, Мыңжасар Бәйдешов, Мырзахмет Жетпісбаев, Әбілқайыр Кенжебаев, Әнуар Әбенов, Меңдияр Киікбаев, т.б. ұстаздарым бүгінге дейін есімде, жарқын бейнелері көз алдымда. Биыл 100 жылдығын атағалы отырған Тереңөзектегі Иса Тоқтыбаев атындағы мектепті бітіргеніме 60 жылдан асты. Қанша уақыт өткенмен Битай Қуанов, Зерхан Сақтағанова, Қасымхан Ысмайлов, Келес Асқаров, Ахат Жанаев, Бектұрған, Айжамал, Алмат, т.б. ұстаздарымды тебірене еске аламын.
Орта мектепті бітіргеннен кейін (1959 ж.) үш жыл целлюлоза-картон комбинаты құрылысында бетон құюшы болып жұмыс істедім. Осында еңбектің, тер төгудің не екенін білдім. Бүкілодақтық комсомолдардың екпінді құрылысы деп жарияланған ЦКК-да өзбек Ахметов Юсуптің бетоншылар бригадасында, комсомолдық жолдамамен Украина Белоруссия, Молдавиядан келген азаматтармен жұмыс жасадық.
1962 жылы Армия қатарына алынып, ГДР-да әскери борышымды өтедім. Тәртібі қатал болғанмен, мұнда да біраз жоғары шенді Кеңес офицерлерінің шапағатынан шет қалмадым. Рота командирі капитан В.В.Вапиров офицерлер үйінде ЖОО-ға түсуге талаптанғандарға ұйымдастырылған 6 айлық дайындық курсына түсуіме жағдай жасады. Әскери борышымды өтеген екінші жылымда Варшава келісімі (Стран Варшавского договора) әскерлерімен бірге өткізілген әскери оқу-жаттығуға қатыстым. Ол Эльба өзенінің сол жағалауында КСРО қорғаныс министрі, маршал Малиновскийдің басшылығымен өтті. Мен ол кезде аға сержант болсам да, офицерлік лауазымға сай взвод командирі едім. Бізге қойылған тапсырма – 8 минутта Эльба өзеніне пантоннан көпір салып, одан ауыр танкілерді өткізу. Сол кезде әуеден шүйілген самолеттер танкілердің артынан алға ұмтылған жаяу әскерлерді бомбаның астына алуы керек. Түскен бомбалардың жарылысын жарылғыш заттар – тротиллмен имитация жасау – бізге берілген әскери тапсырма. Дивизияның аға инженері, Кеңес Одағының батыры, майор В.А.Ершов әскери оқу-жаттығуға қатысты. Оның есімін естігенде командирлеріміз діріл қағатын. Әскери жаттығу басталар алдында сапта тұрмыз. Майор Ершов сапты аралап, әскери бөлімшелер солдаттарымен амандасып келеді. Біздің ротаға жақындағанда байқағаным, аласа бойлы, әскери сумкасы тірсегіне түсетін, сап-сары, кірпігі аппақ қарапайым орыс екен. Атына тіпті сай келмейтіндей. Батальон, рота, взвод командирлері қаққан шегедей. Взвод командирі ретінде саптың 1-қатарында тұрған маған майор В.А.Ершов «Қайдансың?» деді. Әскери темппен «Қазақстаннанмын» деп сарт еткіздім. Сәл ойланып, «Қазақстан – кең байтақ ел ғой» деді. Іле «Қызылордаданмын» дегенімше, «Қаласынансың ба?» деп сұрады. «Иә» деген жауабымнан кейін маған бірден жылы шыраймен: «Менің нағыз жерлесім болып шықтың» деп қолымды қысты. Бір ауыз сөз айта алмай тұрған командирлерім аң-таң. Майор сәл кідіріп, соғыс кезінде Мәскеудің авиация училищесі Қызылорда қаласына көшіріліп келгенін (эвакуация), соның қысқартылған курсын бітіріп, Қызылордадан әскери ұшқыш ретінде соғысқа аттанғанын тебірене еске алды. Елге деген сағынышымды қозғап жіберген кездесуім кешегідей есімде. Әскери сапты әрі қарай жағалауға ыңғайланған ол командирлеріме қарап, «Менің жерлесім жаман қызмет етпейтініне сенемін, офицерлік лауазымда тұрғанына қарағанда солай болу керек, еліңе сәлем айт» деді. Қаламыздың тарихын зерттей келе, ескі базардың дария жақ бетінде Училищная деген көше болғанын білдім. Тағдырымның осы бір сәтіне алыс Герман жерінде тап болғаным жақсылардың аялы алақанынан құр қалмағанымның дәлелі-ау деймін.
Үшжылдық Кеңес армиясының соңғы айларында С.М.Киров атындағы (қазіргі әл Фараби) университетке оқуға келдім. Конкурс жоғары, бір орынға 16 үміткер. Бірінші емтихан – тарих пәнінен. Әскерде дайындалғанмын. Бірақ емтиханның аты – емтихан. Аға сержант пагонымен әскерше киініп, бағымды сынауға келдім. Билет алып дайындалуға отырысымен, сылыңғыр, қараторы азамат қасыма келіп, билеттердегі сұрақтарды шолып өтті де, «анау карталардағы белгілерді дұрыстап қарап, солай жауап бере бер. Мысалы, ана бір карта Кеңес үкіметінің жалпы шеруі (Триумфальное шествие Советской власти) деп аталады. Онда көрсетілген қызыл жалауларды уақытына қарап айта бер» деді. Солай жауап бердім. Басқа сұрақтарға да дұрыс жауап берген сыңайлымын. Емтихан алушылар бір ауыздан 5-тік баға қойды. Маған бағыт берген тарих ғылымдарының кандидаты, доцент Рахым Қайыргелдин ағай екен. Университетке қабылданғаннан кейін, ұстазым жұбайы Л.В.Мозгуновамен бірге дәріс оқыды. Алғашқы емтиханда-ақ аяулы ұстаздардың аялы алақандарының жылуын сезіндім. Оқуға түсуіме сенімім артты.
Келесі емтихан – қазақ әдебиетінен шығарма. Үш жыл қазақша кітаптан қол үзген, тек орыс тілінде ғана сөйлеген маған бұл сынақ оңай болмайтыны айтпаса да түсінікті. Университеттің акт залы тола талапкерлер. Сылыңғыр, арықша келген жігіт сырты сүргіштелген емтихан сұрақтары салынған конвертті талапкерлердің көзінше ашты. 1-2-сұрақтары қазақ әдебиетіне байланысты, 3-сі еркін тақырып екен. Үш жыл қазақшадан мақұрым болған менің 1-2-сұрақтарға шамам келмейтіні бесенеден белгілі.
«Суға кеткен тал қармайды» дегендей, қалайда университетке түсуім керек. Қабылданбаған жағдайда әскери борыштың қалған 2-3 айын Германияға қайта жібермегенмен, Қазақстандағы бір әскери бөлімде өткізуге жолдайды. Қысылғаным соншалық, мектепті сол жылы бітірген гурьевтік (Ақтау) екі қызбен танысып, (аттарын ұмыттым) орталарына отырып, солардан көшіруге келістім. Жарты сағаттай отырдым, сенген қыздарымда еш әрекет жоқ. Бағанағы конверт ашқан ағай талапкерлерді аралап жүр. Қолымды көтеріп едім, «иә, солдат, не болды?» деді. Германияда үш жыл борышымды өтеп жүргенде Украина жазушысы Никола Руденконың «Ветер в лицо» деген романын оқығанымды, басты кейіпкерлерін қысқаша жазып алып, есімде сақтағанымды, бірақ романның атының қазақша аудармасын білмейтінімді айттым. Аталған роман қазақшаға аударылмағандықтан, романның орысша атауын өзгертпей, еркін тақырыпқа шығармаңды жаза бер деді. Үстімнен ауыр жүк түскендей сезініп, оқыған кітаптарымды жазып жүрген қойын кітапшамды алып, еркін тақырыпқа шығармамды бастап кеттім. Екі жағымдағы қыздар менен көшіре алмады, себебі мен оқытушыдан тақырыбымды сұрап алдым ғой. Олар содан сескенген болар. Шығармам жоғары баға алды. Студент атанғаннан кейін білдім, талапкерлермен болған сол кездегі аспирант, ғалым, әдебиетші, профессор, қоғам қайраткері, дипломат Мырзатай Жолдасбеков екен. Мырзекеңмен бір кездескенде осы жағдайды есіне салдым, риза болып қалды.
Үшінші соңғы емтихан – қазақ тілінен ауызша. Үш сұрақ. Алдыңғы екеуіне жауап бердім. Үшіншісі – сөйлем талдау, оны білмеймін. Аққұбаша, қою қара шашты жігіт пен жасы келген апай екеуі емтихан қабылдап отыр. Алдыңғы екі сабақтан жоғары баға алғанмын. Емтихан парағы алдарында. Жаңағы жігіт: «Әскери борышыңызды қайда өтедіңіз? Қай облыстың тумасысыз?» деген үшінші сұраққа еш қатысы жоқ сауал тастады. Менде жерден жеті қоян тапқандай, бастырмалатып жауап беріп жатырмын. Қызылорданың қай ауданынансыз дегенде Тереңөзегімді, оған Шіркейліні қоса айттым. Сол кезде маған сауал қойған жігіт: «Апай, алдыңғы екі пәннен өте жақсы тапсырыпты, үш жыл шетелде әскери борышын өтепті, солдаттың көңілі жәй болсын, 5 қойсақ қайтеді?» деді. Жылы жүзді апай бірден келісті. Қуаныштан жарыла жаздап аудиториядан шығып, талапкерлермен сөйлесіп тұрсам, бір қыз бала келіп Қазақ радиосынан екенін айтып, менен интервью алды. Сөйтіп университетке түскен хабарым өзімнен бұрын елге жетті. Ал бағанағы емтихан алған жігіт сол кездегі аспирант, ғұлама ғалым, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, жерлесім, туған жеңгем Кенжегүлдің ағасы Тотай Тұрлығұлов екен. Ол кісіні сол уақытта білмегеніме бір Алла куә. Осы жайттар есіме түссе, Алла пейіліме берген болар деп шүкірлік етіп қоямын. ГДР-дан келген 43 солдаттың ішінен қызылордалық үш жігіт оқуға түстік. Қазіргі отставкадағы генерал Сағындық Жүрсінбаев, қаламыздың құрметті азаматы Қорғанбек Қайруллаев және мен. Екеуі заңгерлік мамандыққа, мен тарих факультетіне қабылдандым.
Алматыда өткен студенттік, аспиранттық қызығы мол кезеңдер – бір дастан. Талай ғұлама ұстаздардың дәрістерін тыңдап, олардан тәлім-тәрбие, ғибрат алдық. Бір оқу тобымыздан үш ғылым докторы, профессорлар бірнеше ғылым кандидаты, доценттер, жоғары лауазымды азаматтар шықты. Ұстаздарымыз Бахтажар Мекішов, Алмабай Сұрапбергенов, Кеңес Қожахметов, Сәкен Кенжебаев, Т.Ибрашев, т.б. жадымызда. Диссертациялық жұмысыма ғылыми жетекші болған ҚР Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі Серғали Еспембетұлы Толыбеков – ғұлама ғалым, турашыл, жаны таза сыйлы азамат еді. Ол бірінші оппонентіммен Киевке ұшып барып, Украина Ғылым академиясының экономика институтының диссертациялық кеңесінде менің жұмысымды талқылау кезінде жұрт таңғалатындай сөз сөйледі. Кейінгі жылдары да әкелік қамқорлығын аяған емес.
Кандидаттық диссертациямды қорғауға 7 жылдан аса уақытым кетті. 1977 жылы КСРО бойынша диссертациялық кеңестер жабылып, мамандандырылған докторлық, кандидаттық диссертациялық кеңестер құру басталды. Ташкент, Мәскеу қалаларында кеңес ашылмай Украинаға бардым. Ұлты бөлек болғанымен, қазақтарға деген ықыласы ерекше украиндықтардан да бірнеше дос таптым, қамқорлық көрдім, кеңесін тыңдадым.
Иә, өмір кілең жақсылықтардан тұрмайды, кейбір кедергілердің зардабын тартқанымды жасыра алмаймын. Олар жайлы да айтармын, жазармын. Бірақ қазағым «таспен ұрғанды аспен ұр» дейді ғой. Кейбір аспан тіреген ағаларымның алдыма келгендері де болды. Маған жасағандарын естеріне салмай, қолымнан келгенше жақсылықпен қайтардым. Алла куә! Педагогикалық институтқа оқытушы болып келген Тоқжолов Болат, Жұбаниязов Икрам, т.б. талай тепкінің астында жүрдік. Сондай бір кезде институт проректоры, профессор Нәжман Разақұлы Күнқожаев ағамыз: «Қазыбай, саған обал болды. Уәлихан Бишімбаевқа айттым. Биыл ДГМСИ филиалының стденттері 3-курсқа келеді. Оларға сенің сабағың – «Саяси экономия» жүреді. Барып жолық» деді. Әртүрлі ойлармен филиал директоры У.Бишімбаевқа келдім. Құжаттарымды көріп, бірден аға оқытушылыққа қабылдады. Жақсылықтан жаралған көкпарды алдыма өңгере салғанына риза болдым. Онжылдық ұстаздық өмірім Уәлихан ініммен сыйласумен өтті. Ғылым кандидаты, доцент атандым. 4-бөлмелі пәтерлі болдым, ұлым осы оқу орнын бітірді. Кәсіподақ ұйымын басқардым. Тек маған емес талайларға жақсылығын аямаған Бишімбаев Уәлихан – Қозыкеұлы тәуелсіз еліміздегі, аты әлемге әйгілі, Мемлекеттік сыйлықтың иегері, ірі тұлғалардың бір ғой. Аталған оқу орнынан осы уақытқа дейін ағалы-інілі болып сыйласатын ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, профессор Ысқақов Тұрлан Өтешұлы, ҚР Ғылым академиясының академигі Ташимов Лесбек, ғылым докторы, профессор, Қожа Ахмет Яссауи атындағы Халықаралық университетінің проректоры, профессор Өмірбек Үмбетов, Әбсаттар Жұмаділдаев т.б. аттарын ерекше атар едім.
Өткен ғасырдың 70-жылдары пединститутқа академик Бақберген Сәрсенұлы Досмамбетовпен бірге келдік. Ғылыми талпыныстарымыздың, адал еңбектеріміздің арқасында ол – ректор, мен проректор болдым. Институттың партия ұйымын басқардым. Бақберген қарапайымдылығымен, кеңдігімен, көпшілдігімен, еңбекшілдігімен, кешірімділігімен, ізденімпаздығымен ерекшеленеді. Кафедра меңгерушісі болған кезімде 8 қыз баланы Бақбергеннің қолымен, қолдауымен жұмысқа алдық. Олардың біразы қазір ғалым-ұстаздар. Біздің жақсылықтарымызды тамсана да таңғала айтып жүреді. Сол кеңдігі мен еңбекқорлығы Бақбергенді алға жетеледі, тұлғасын биіктетті. Қазіргі 14 қабатты «Болашақ» университетінің ғимараты, Сырдарияның сол жағалауынан менмұндалап тұрған Бақберген әріптесімнің тұлғасын елестететіндей. Өмірдегі қадамың кеңейіп аршындап, баса бер, досым!
Иә, Хұсейн ағам старт берген ойлар легін осымен доғарайын. Талайлардың жақсылығын көргендіктен болар, менің де жаным жақсылыққа жақын, соған құмар. Ал оларды айтуды көргендер мен сезінгендерге қалдырайық. Жақсылыққа не жетсін, шіркін, дүние тек жақсылықтан тұрса ғой!
Қазыбай ҚҰДАЙБЕРГЕНОВ,
ҚМУ-дың профессоры.
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
