(Жалғасы. Басы өткен нөмірде)
…Комиссия Қажымұқан екеумізді қаланың батыс жағында «Айрамбақ» аталатын кең бақшаның әлдене түкпіріндегі қазақ үйіне апарып орналастырды. Қам кесектен, яғни шикі кірпіштен салынған бұл кішкене үйде мен ұзақ отыра алмайтын болдым. Оған бір себеп – үйдің қаладан жырақтығы, ертелі-кешті қатынасуы қиын болса; екінші себеп – Қажымұқан маңайының мазасыздығы. Оны «ертегінің батыры» көрген, немесе «аруақ орнаған әулие» көрген жұрт дамыл алмастан, «сабалап қымызын, астаулап етін…» дегендей, мол қонақасысымен күні-түні дамыл таппай келеді де жатады.
Съезд біз Ақмешітке келгеннен үш-төрт күн кейін ашылды. Осы кезде Қажымұқаннан қашқалақтай жүре, мен қаланың іші-сыртын түгел кезіп шықтым. Оның мен көрген алғашқы сиқы жоғарыда айтқандай, түгел аралап шыққандағы сипаты одан әлдеқайда нашар екен. Қала шетіндегі «үй» дегендер үй емес, үйшік. Көбі сұр балшықтан баттастыра салған күрке сияқты бірдеме. Олар жауын-шашынды көтермей құлай бере ме, әлде иелері көшіп кете ме, жеміріле құлағандары да толып жатыр.
Қала аралағанда менің көзімді ерекше тартқан көрініс – әр жеріндегі алаңында болып жататын базары. Бұл базарларда не көп – өрік, мейіз, қауынішек сияқты кептірген жемістер көп. «Нишалла» аталатын аппақ бірдеме бар, дәмі қант татиды. Ол жүгерінің ұнынан жасалады екен. Ұнды орта қазан ғып салады екен де, үстіне су құйып, құмшекер сеуіп қайнатады екен. Көп былғай суы сарқылған кезде, қоймалжың, аппақ тәтті бірдеме болады екен. Сол қалпында қазаннан алмай, ыдысын әкелген жұртқа ожаулап сатады екен. Біреулер дәмін көреді екен де, ұнатса алып, ұнатпаса кете барады екен. Оның үстіне, көшеде бұрқыраған шаң да қонып, басында аппақ нишалла, кейін қоңырланып, біраздан қарақошқылданып кетеді екен. Не деген ыластық!.. Сонда да надан жұрт ожаулап, қасықтап алып жатады!.. «Неге?» – десең, «Басқа тәттіге әліміз келмейді», – деп жауап береді…
Ақмешітке келгенге дейін, мен «есек» дейтін мақұлықтың біреуін ғана он екі, он үш жастағы кезімде көрген едім. Содан кейін көруім Ақмешітте. Мұндағы көліктің көпшілігі есек екен: сексеуіл, тал, терек, қамыс сияқты отындарды да таситын солар, адам да оларға көп мінеді. Денесі кішкене бұл хайуанның көтерген жүгіне қарағанда, мықтылығына қайран қаласың. Есектің құлынын қодық дейтінін де мен осы жолы білдім. Есектердің мені таңғалдырған және бір қылығы: сәске, түс, кеш… деген сияқты мезгіл мөлшерін білдіруде ол тауық әтешінен кем емес екен. Осы мезгілдерде бар даусымен бақыра жөнеледі. Көп есек қосыла бақырғанда, маңайды даңғаза ғып жібереді.
Ақмешіт маған ұнаған жоқ. Меніңше, сол кездегі күйінде, ол республикаға астана болу түгіл, губерния орталығына да әрең-мәрең жарарлық қана. Мұнымен салыстырғанда, мысалы – Қызылжар (Петропавл), Семей сияқты Қазақстан қалаларының астана болуға мүмкіншілігі әлдеқайда көбірек сияқты. Ал, Орынбордың Ақмешіт садағасы кетсін. Бұның қасында ол Москва қасындағы қыстақ сияқты көрінеді. Омбы ше?.. Орынбор мен Омбы соңғы екі ғасырда қазақ көпшілігінің саяси, шаруашылық, мәдениеттік орталығы болып келді. «Ендеше, сол екеуінің бірін неге қаламайды, Қазақстан астанасы?» деген сұрауға, «саясатқа жетікпін» дейтін біреулер:
– Қазақ облыстарының бүйірінде шеткері жатыр, араласып тұруы қиын, – деп жауап береді.
– Ақмешіт бүйірде емес пе? Бұған бүкіл Батыс Қазақстан пойызбен Москва, Орынбор арқылы, бүкіл солтүстік облыстар Челябі, Орынбор арқылы келмей ме? Іргелес деген Жетісу губерниясының өзі көп күн атпен жүріп кеп, пойызға Арыс станциясынан отырмай ма? Сонда, Ақмешіттің несі жақын болады? – деген сұрауға, анау:
– Қазір солай екені рас, бірақ алдағы аз жылда Қазақстанның барлық түкпіріне де тура баратын теміржолдар салынады, сонда жақындайды. Қала да тез өседі, – дейді ол.
– Несімен? Ірі өндірістер орнарлық ешбір базасы, яғни шикізаты жоқ. Ауыл шаруашылығы да тез өркендеп кететін жер емес. Оқу орындарымен және мекеме үйлерімен ғана өсе ме, сонда? Базасы жоқ қалаға қанша мектеп қажет? Және ауасы күйіп тұратын, мәдениет орны жоқ бұндай қалада оқуға кім құштар болады? – деген сұрауға анау жауап бере алмайды.
– Сонда, шаң басып жатқан осы сиықсыз, болашағы да нашар қалаға астананы сүйреуші кім? – деген сұрауға:
– Сұлтанбек Қожанов, – деп жауап береді анау, – бұл ара оның туған жері. Ата-бабалары – осы елдің қожалары. Революциядан бұрын ресми қағаздарда «Перовский» аталып келген қаланы, Совет тұсында «Ақмешіт» ататқан да сол. Енді, ертең ашылғалы отырған 5-съезде «Қызылорда» атандырып, Қазақстан астанасы жасатпақ та, шамасы келсе әдемі қалаға айналдырмақ.
– Онысы болса!..
– Болар-болмасын тұрмыс көрсетеді де.
Маған ерекше әсер еткен көріністің біреуі – Сырдария өзені. Атағы жер жаратын бұл өзенді де менің бірінші көруім. Оның суы Есіл өзеніндей мөлдір боп ақпай, сап-сары қоймалжың боп ағады екен. Төңірегіндегі жарқабақтары аласа, кей тұста жазық жермен тұтасқан жайпақ. Сондықтан да ол қатты тасыған жылдары, маңайды селдете басып, адамды да, мал-мүлікті де науыт қып кетеді екен. Ондай тасу – мекендеген елдің сорына қоса, бақыты да: бұл маңның суармалы егіні Сыр тасыса мол шығып, астыққа шаш етектен қарық боп қалады екен.
Қолым тиген кейбір уақыттарда мен Сыр өзенінің бойында қайықпен де серуендеп жүрдім. Ақмешіт тұсында енінің жалпақтығы шақырымға жетіп қалатын Сырдария құбыла ағуын көрсеткісі келгендей, кеше кешке су ортасында көрініп жатқан құм аралдар, таңертең жоқ боп кетеді, кеше сырық жетпейтін терең судан бүгін қайырлы арал шығып қалады. Кейбір тұсында иірім аталатын ағыс, түбіндегі әлдене шұқырға құйылып жатқандай дөңгелене иіріліп, ортасы сорпылдайды да жатады. Ол тұсқа қайық жақындай қалса дөңгеленте жөнеліп, тәжірибелі ескекші болмаса, мәнін білмегендер батып кетеді деседі.
Қаланы, Сырдың суын аралап біраз көргеннен кейін, мен арғы – тоғайлық жағына да шықтым. Онда бұрын көрмеген бұтақтарының бәрі тікенді: шеңгел, жиде сияқты уақ ағаштар өседі екен. Ол беттерде ағаштар ғана емес, қурайлар мен шөптердің де көпшілігі тікенді болады. Боз топыраққа шыққан бұл тікендердің арасында: жылан, шаян, қарақұрт сияқты жәндіктер өріп жүреді. Жұрттың «пәленің мыңы Сырда, бірі қырда» деуі де осыдан болу керек.
Мен Сырдың арғы бетінде отыратын егінші ауылдың тұрмысымен таныстым. Бұл ауылдың аты «Қырық кепе» екен. «Кепе» дейтіні – жер астынан жасаған үй, басында бұндай үй қырық шақты ғана болуы керек. Ал қазір көбейген кепені санап болар емес. Кепеде тұратындар: қарбыз, қауын, қабақ, қияр, сәбіз… сияқты бақшалық овощтарды өсіріп, піскеннен кейін қасындағы Ақмешітке сатады екен. Дәнді дақылдан көп егетіні – күріш. Оның көлемі азғантай әр үйде, ең көп болғанда бір гектар, әйтпесе жарты, ширек гектардан, біреулер өз ішімдігіне қажет бірер қап қана астық өсіреді. Шөптен егетіні – жоңышқа.
«Қырық кепеде» соқа деген атымен жоқ екен. Оның орнына қолданатыны – «омаш», яғни тіліне ғана темір қаққан айыр ағаш. Омашты жеке ат, яки жеке өгіз де сүйрей береді екен. Сондай омаштың өзі де бірен-саран ауқатты адамда ғана бар. Былайғы кедейлерінің (олар басым көпшілігі) егіске пайдаланатын құралы – кетпен.
«Қырық кепенің» барлық егіні арық арқылы қолдан суарылады. Арықтардың үлкенін де, кішісін де кетпеншілер қолдан қазады. Бейнеті ауыр егіншілер арасында да батырағы, кедейі, әлдісі, орташасы бар. Жеке шаруа дәурен сүріп тұрған кезде бұлардың арасында да қым-қиғаш тіршілік тартысы. Осы тартыста, кейінгі кезде кедейлер басым бола бастаған, олар «Қосшы одағы» есімді ұйымға бас қосып, қанаушыларды Совет үкіметінің заңына бағындыруға кіріскен.
Жалпы алғанда «Қырық кепенің» тұрмысы – менің бұрын қазақ ауылында көрмеген тұрмысым. «Егіншінің баласы қара борбай» деген халық өлеңі осыларға қарап шығарылған сияқты. Адамдарының көбі, әсіресе, балалары тыртиған арық, күнұзын ыстық күнге күйіп далада жүретіндіктен өңдері қап-қара, киімдері тозыңқы, үй іштері жүдеу… Мен өзім туған жерімде де талай кедей, батырақты көре жүре тұрмыстары дәл бұндай нашарларды көрген емен…
«Қаламен, Сырдариямен, оның маңындағы ауылдармен үстірт болса да таныстық-ау» деп жорамалдаған шақта, съездің ашылатын күні де келіп қалды. Съездің мәжілістері өткізілетін зал – революцияға дейін «Перовский» аталған Ақмешіттегі бұрынғы ояздық әкімшіліктің кең ұзынша ат қорасы болған екен. Совет өкіметі орнағаннан кейін осы ат қора клубқа айналып, төр жағына сахна жасалған. Бірақ ені жалпақ қораның төбесін тіреген ішкі ашалары алынбаған. Біз келгенде осы «клубтың» іші-сырты Қазақстанның бесінші советтер съезіне арналған плакаттармен, ұрандармен, жалаулармен, тулармен қып-қызыл ала болып безенген. Ол кездегі Ақмешітте елу киловаттық қана қуаты бар электр станциясы қызмет атқарады екен. Оның әлсіз, көмескі жарығының мол үлесі съезд күндерінде «клубқа» беріліп, бұған дейін түнде шамы сығыраятын көшелердің көбі қазір қап-қараңғы.
…Бесінші съезд өтті. Мен, әрине, бұл жолы КирЦИК-тің мүшелігіне сайланған жоқпын. Оның бұрынғы председателі Сейтқали Меңдешев түсіп, орнына Жалау Мыңбаев болды; секретарьлығына Аралбаев сайланды. Оқу комиссары Смағұл Садуақасов, Жер-су комиссары Садуақасовтың сенімді серігінің біреуі Жағыпар Сұлтанбеков, Ішкі істер министрі Сүлеймен Есқараев. Сұлтанбек Қожанов бұрынғы қызметінде – Қазақстан Өлкелік партия комитетінің ұйымдастыру бөлімінің меңгерушісі. Нығмет Нұрмақов Халық Комиссарлар советінің председательдік қызметінде қалып қойды. Жұрттың айтуынша (расы да солай), Қазақстанды ендігі билеуші екі адам ғана: Сұлтанбек Қожанов, Смағұл Садуақасов. Бұл екеуі де – Өлкелік партия комитетінің бюро мүшесі. Бесінші съездің қаулысымен Ақмешіт «Қызылорда» аталды да, Қазақстанның астанасы болды.
(Соңы. Басы өткен санда)
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
