Біз үшін қым-қуыт жылдары Кавказ, Түркия арқылы Францияға кетуге мәжбүр болған Мұстафа Шоқай мен большевиктік Орынбор-Қызылордадан Мәскеудің қасапханасына қудаланған Смағұл Сәдуақасұлының рухани жақындығын білу – маңызды тақырып. Әсіресе даңқты Мұстафаның парасат-пайымымен кеңес қызметін ұлт пайдасына жарата алған Смағұл жолына үңілу – тағылымды ізденіс.
20-жылдары Мұстафа Еуропада, Смағұл Қазақстанда саяси тіршілік кешіп жатты. Бүгінгі тілмен айтсақ, М.Шоқай – тәуелсіз бақылаушы әрі сарапшы, С.Сәдуақасұлы – белгілі елде белгілі мемлекет қызметкері. Ақпарат ағыны қазіргідей болмаса да, Қазақстанның газет-журналдары қиырдағы Мұстафаға жетіп жатты. Осындайда «Баспасөз – өмір айнасы» деген қарапайым шындық қайта-қайта дәлелденді. Қанша жасырсаңыз да қоғамның ахуалы, ақиқаты түрлі формада, қилы бейнеде БАҚ-қа сәулесін түсіреді. Отанға, жалпы Түркістанға деген перзенттік ынта-ықыласы кемерінен асып төгілген сұңғыла Мұстафа газет-журналдың материалына қарап, көрініп тұрғанды да, көрінбей тұрғанды да тереңінен аңғарды. Бұған мұндағы ОГПУ-НКВД ертоқымын бауырына алып тулады. «Мүмкін емес! Бұл қалай болды? Кім жеткізді? Қайдан алды?». Олар осылай дағдарды.
М.Шоқай парасат пен елдік үшін күрескен Түркістан мен Қазақстан қайраткерлерін бөліп қарамады. Мысалы, ол 1930 жылы «Жас Түркістанда» жарияланған «Мақта төңірегіндегі күрес» атты мақаласында былай дейді: «Мәскеу большевиктері Түркістандағы жергілікті коммунистерді өздерінің дүниежүзілік әлеуметтік революция идеяларына шын берілген «мүриттер», кеңестік Ресейге барынша адал адамдар етіп көрсетуге қанша тыраштанғанымен, Рахым Анғам, Қадырғали Ядыкар, Садық, Смағұл Сәдуақасұлы қатарлы көптеген жігіттердің намысы оянғандарын естен шығармағандары жөн. Бұлардың бәрі де – жүректерінің терең түкпірлерінен орғып шыққан жан даусына ерік бергендер, сондай-ақ Түркістан мен Ресей арасындағы бұрынғы отаршылдық қатынастың енді бүгін Кеңес пердесі астында жүріп жатқанын көрген соң, төзіп отыра алмаған намысты адамдар» (Шоқай М. Таңдамалы. 1-том. А., 1999, 70-б.).
Тағдыр мен тарих екі түрлі қоғамға салып қойып, ел мен ұлт мәселесін тәуелді және тәуелсіз ойлауға мүмкіндік бергенде, Франциядағы Мұстафа «Рахым Анғам тәубасына келді» атты мақаласында төмендегідей ой айтады: «Рахым Анғамның тәубанамасы, әрине, «Правда востока» газеті редакциясы мен Орта Азия Бюросын риза етіп сүйсіндіргені сөзсіз.
Газет былай деп жазады:
«Рахым Анғам, Сәдуақас пен Сәдықтардың шығуы – Шоқайға үміт тудырғаны және ол бұларды үлкен проблемалар жасау үшін пайдаланбақ болғаны ешкімге құпия емес. Коммунистік партияның жетекшілігіндегі күшті пролетарлық қозғалыс ғана социалистік құрылыс жолындағы барлық кедергілерді жеңіп, Шоқайлардың ой-армандарын жүзеге асырмай тастауда».
Иә, мен Анғамды пайдаландым. Бірақ мен оны ұлтымыздың тағдырына қатысты ірі проблемалармен байланыстырған емеспін және ондай ойда болған жоқпын. Біздің арман-мақсаттарымыз (большевиктер бос қиял деп атайды) жеке коммунистердің, тіпті олар қаншама маңызды тұлғалар болғанымен де, бой көрсетуіне тәуелді емес. Ондай бой көрсетулер – Мәскеу саясатының Түркістандағы табиғи нәтижесі. Мұны большевиктердің өзі де жоққа шығармайды» (Бұл да сонда, 86-б.).
Бұл жерде қайраткер, әрине, С.Садуақасұлын Р.Анғам қатарына қосып отырған жоқ. Ол бір жағы большевизм өз сарбазын өзі болдырды десе, екінші жағы қиындық пен дағдарыстың бәрін қияндағы Шоқайға жапсыра беру – кеңес өкіметінің тығырыққа тірелгенін көрсетеді дегенді меңзейді.
Голощекиндік ресми Қазақстанның ұртоқпағы, Мәскеудің ұлттық қайраткерлерден барынша сақтануы С.Сәдуақасұлының «Ұлттар мен ұлт өкілдері туралы» атты мақаласының өмірге келуін тездетті. Осыны шетелден байқастаған М.Шоқай төмендегідей талдау жасайды: «Еңбек және Қорғаныс Кеңесінің 1924 жылғы 17 қазандағы қаулысындағы «Кеңес үкіметінің мұғажыр (көші-қон – Д.Қ.) саясаты төңкеріске дейінгі орыс мұғажыр саясатынан бүтіндей өзгеше. Жергілікті халық жермен қамтамасыз етіліп болғанға дейін мұғажырларды жерге орналастыруға рұқсат етілмейді» делінген. Осы заңға негізделіп Қазақстан Атқару Комитеті 1925 жылы бір қаулы қабылдады. Бұл қаулы бойынша Қазақстанға өз бетімен көшіп келген мұғажырларға жер алу құқығы берілмейтін болды. Алайда бұл қаулының күшін Мәскеудің сенімді өкілі Голощекин жойды. Оған наразылық білдірген қазақ коммунистеріне Мәскеу қызыл армиясының күшімен құқай көрсетті. Сонымен орыс мұжықтарының Қазақстанға келіп, жерге ие болуы жалғаса берді… Қазақ коммунистерінің наразылықтары күшейді. Атақты коммунистердің көбі оппозицияға қосылып кетті. Смағұл Сәдуақасұлы Мәскеуде шығатын «Большевик» атты журналда көлемді бір мақала жариялады (1928 жыл, қаңтар). Смағұл Сәдуақасұлы бұл мақаласында Рыков, Калинин, Зеленский, Голощекин және басқа да бірқатар мәскеулік коммунистерді отаршылдық империяшылдық айыптармен айыптады» (Бұл да сонда, 117-б.).
М.Шоқайдың тұлғатануының өзіндік жосығы бар. Мысалы, ол Т.Рысқұловты сынап келеді де, бір жерінде «большевиктік пердесінің арғы жағынан түркістандық рухы көрініп тұрады» деді.
Үстірт саясаттың өзі қазақ коммунистерінің ортасына оттың шаласын тастағанын Мұстафа бүй деп бағамдайды: «Қазақстанда малдың үштен бірі ғана қалған. Өзбекстан, Түркіменстан, Қырғызстанда да мал басы көп кеміген. Бұл туралы Алматыдан Исаұлы Ораз, Самарқанның өзбек коммунистері ашық айтуға батылдары жетті. Шаруашылықты ұжымдастыру жолымен дамытуға ешқандай бір шүбә келтірмейтін осы Ораз Исаұлы лениндік теориялардың іс жүзіндік нәтижелерін көргеннен кейін ғана бір оңды пікірге келіпті. Оның бұл пікірін біз елеусіз қалды деп айта алмаймыз. Исаұлы «Ұжымдастыруға қажетті жалпы шарт-жағдайлар біздің шаруа қожалықтарымызда жоқ», – дейді.
Көрдіңіз бе, Қызыл Мәскеу диктатурасына ең адал агенттердің бірі саналатын Исаұлы Ораз енді келіп Смағұл Сәдуақасовпен бір жерден шығып отыр. Смағұл Сәдуақас та лениндік бағытты қабылдаған. Оның пайымдауынша, ленинизмді жүзеге асыратын шарт-жағдайлар Қазақстанда әзірленбеген. Осыны айтқаны үшін Смағұл «буржуазия агенті» деп қараланды» (Бұл да сонда, 128-129-б.).
20-жылдардың ортасынан Мұстафа да, Смағұл да – әсіресаясатшылдық пен ұрынарға қара таппаған пысықтардың өткір тақырыбына айналды. Мұндай схемашылдық кешегі 90-жылдарға дейін жетті. Біраз зерттеуші «қазақ буржуазиясы, ұлтшылдары» десе, екеуін де орынсыз жерден алып, жерге салатын. Осы жадағай үрдісті алдын ала болжаған М.Шоқай «Түрі – коммунистік, мағынасы – ұлтшылдық» атты мақаласында төмендегіше әуезелейді: «Түркістан ұлттық коммунистері арасындағы «ұлттық кері төңкеріс» әрекеті «бесжылдық жоспар» жүзеге асырыла бастаған кездің өзінде-ақ өткір сипат алған болатын. Смағұл Сәдуақасовтың Мәскеуде шығатын «Большевик» журналында ауылшаруашылық комиссары Смирнов пен Комиссарлар Кеңесінің төрағасы Рыковты «отаршылдықпен» айыптауы, әліге дейін Кеңес үкіметінің көңілін тыншытпаған Сағидолла оқиғасы, Мәнен Рамыз, Бату және Ташкент университетінің ректоры Хансуарлар тәрізді ең таза идеолог саналып келген коммунистердің «керітөңкерістік» әрекеттері және Балахыр Юныс, Мыңбай тәрізді қызыл профессорлардың «буржуазия идеясының тұтқынында» екенінің білініп қалуы – міне, бұлар бәрі тек заманауи «бесжылдық жоспарға» байланысты құбылыстар болып қалмастан, сол жоспардың туындысы және соның көріністері болып табылады. Бесжылдық жоспар жасалысымен-ақ, оған алғаш рет қарсы шыққан адам большевиктер партиясына ұлттық төңкерісшілдер сапынан келген Смағұл Сәдуақасов болса, бұл жоспардың «соңғы жылында» оған қарсы шығып көзге түскендер «буржуазия идеологиясының тұтқынына» түскен, бірақ ешқашан ұлтшылдық иісі мұрындарына бармаған, Ленин мектебінде тәрбиеленіп ержеткен, коммунистік университеттің қызыл профессорлары Юныс пен Мыңбайлар болды…» (Бұл да сонда, 256-257-б.).
Әрине, тұтастай қарағанда, кеңес өкіметі де – біздің тарихымыз бен тағдырымыз. Өздеріңіз ойлаңыздаршы, мысалы, бүкіл Алаш зиялысы эмиграцияға кетіп қалса не болар еді? Елге кімді арқа тұтар еді? Ал, Мұстафа Шоқайдың жолы – принципті жол. Бәлкім, ол жол – басты бір мүмкіндіктің жолы шығар. Біз бүгін танысып отырған Шоқай сараптамалары дер кезінде жазылуымен бағалы. Айталық, «кеңес өкіметі ішінде коммунистік партияға оппозиция», «биліктегі басмашылдық» деген ұғымдар осындағы қазақ қоғамына осыдан 70-80 жыл бұрын, қазір де түсініксіздеу. Себебі, өз буымыз санамызды тұмандатты. Ал, осыны Мұстафа С.Сәдуақасұлы тәрізді қайраткерлердің ұстанымы арқылы жақсы түсіндіреді.
«Кеңес үкіметінің жаңа экономикалық саясаты түркістандық отаршылдық езгіні бұрынғыдан бері ауырлата түсті, – деп жазады ол. – Түркістанды орыс астығына тәуелді етіп қойған мақта саясаты, Түркістан шаруашылығын Мәскеу үкіметі мүдделеріне құрбан етіп жіберген колхоздар, орыс шаруалары мен Түркістан шаруалары арасындағы экономикалық, мәдени қайшылықтарды тым асқындырып, Түркістанда орыстарды патша заманындағыдан әлденеше есе көбейтіп жіберген мұғажыр саясаты, Түркістандағы мемлекет аппараттарының «ұлттандырылмауы», Түркістанның ұлттық мүдделерін орыс пролетариаты диктатурасының талаптарына сәйкестендіретін большевиктік саясаттың «ұлы орыс державалық» рухы – міне, осылардың бәрі Түркістандағы «ұлттық большевиктердің» көзін ашты. Ленинизмнің кешегі мүриттері бүгін партияның «сара жолынан» тайып, оппозиция түрінде көріне бастады… Сұлтанбек Қожанұлы, Рахым Анғамұлы, Қадырғалиұлы, Қасымұлы, Мәнен Рамыз, Бату, Смағұл Сәдуақасұлы және басқа да ондаған, жүздеген «көне коммунистер» Мәскеу саясатының Түркістандағы өткір қарсылығына айналып отыр. Шын мәнінде бұл да – «басмашылықтың» басқа бір түрдегі көрінісі. Алайда бұл ұлттық дәстүрге адалдықтан, соны жақтағандықтан емес, коммунистік үкіметтің «төңкерістік ақиқаттарына» сенімін жоғалту нәтижесінде пайда болған «идеологиялық басмашылық» болып табылады» (Бұл да сонда, 247-248-б.).
Бұл үзінді М.Шоқайдың 1932 жылы жариялаған «Түркістанның бақытсыздығы және одан құтылудың жолы» атты мақаласынан алынып отыр.
20-жылдары Қазақстанға жіберілген Кремль функционерлерінің негізгі міндеті – республикадағы мемлекеттік қызметкерлер мен зиялыларды жуасытатын тетіктер іздеу еді. Орталық осы арқылы «сара саясатты» қалтқысыз сіңіретін көпшілік тәрбиелегісі келді. Әлбетте, бұл зомбилік саясатқа ұлттың иммунитеті сынды қайраткерлер, зиялылар бірден қарсы тұрды. Міне, осы кезде саясаттағы түрлі келіспеушілік пен плюрализм негіздерін (қарсы тұрушылық пен көзқарас алуандығы) халыққа жек көрінішті ету орайында белгілі саясаткерлердің фамилияларына «шыл», «шылық» («щина») жұрнақтарын қосып айту дәстүрге айналды.
М.Шоқай осы үрдістің де тек-тамырын төмендегіше байыптапты: «Біраз уақыттан бері Түркістан кеңес баспасөзі «ұлттық керітөңкерісшіл агенттер» деген сөзді ұмытқандай болып келеді. Бұл большевиктердің кезекті бір арамза қулығы ғана. Олар бізді Түркістанда «ұлттық керітөңкерісшілдер» із-түзсіз жойылды деген ойға жетелегісі келген еді. Бірақ партия қатарын тазалау, партиялық құжаттарды тексеру және ауыстыру науқаны Түркістанда «ұлттық төңкерісшілдердің агенттері» жойылып кетпегенін және жойылып кетуі мүмкін емес екенін көрсетіп отыр. «Казахстанская правданың» 16, 21 шілде және 2 тамызда шыққан сандарында Қазақстан Орталық партия комитеті насихат бөлімінің бастығы Ілияс Қабылұлының «сәдуақасовшылдар», «қожановшылдар», «меңдешевшілдерді» сынға алған көлемді үш бірдей мақаласы жарық көрді. Бұл материалдарда «ғылыми, рухани салаларда кең орын алған осы ұлтшылдық ағымдарға қарсы рақымсыз күрес ашуға» шақырылған. Мақала авторы аталған «ұлтшылдық ағымдардың» нақтылы қай түрде бой көрсетіп отырғанын анық жазбаса да, олардың «сәдуақасовшылдық», «қожанұлышылдық», «меңдешұлышылдық» болып келуінің өзі-ақ осы науқанды ұйымдастырып отырғандар нені көздейтінін көрсетіп тұрса керек.
Смағұл Сәдуақас, Қожанұлы Сұлтанбек және Меңдешұлы Кеңес дәуірі орнаған кезде Кеңес үкіметін бірден жақтап шыққан адамдар болатын. Бірақ олар өткен уақыт тәжірибелері көрсетіп отырғанындай, Кеңес үкіметіне тек қара басының қамы үшін ғана қызмет етпегенін біз жақсы білетінбіз. Сұлтанбек Қожанұлы қара басының қамын ойламайтын, халқы үшін қам жеп, ел үшін еңіреп туған азамат еді. Ол бұдан былай да осы қасиеттерінен айырылмайды деп сенеміз. Смағұл Сәдуақас та – дәл сондай тұлға. Ал Меңдешұлын өз басым білмейді екенмін. Бірақ оның да Сұлтанбек пен Смағұл тәрізді қайраткер екеніне шүбә келтірмеймін» (Шоқай М. Таңдамалы. 2-том. А., 1999, 59-60-б.).
Мұстафа Шоқайдай шетелге кетпеген, тіпті кетуге мүмкіндігі болса да белгілі себептермен елде қалуды ойлаған тұлғалар большевиктердің «әлеуметтік теңдік» ұранымен қазақты ұшпаққа шығаруды қалады. Рас, бүгінгі Қазақ шекарасының айқындалуы, қазақтың санасына да, көзіне де сүйелдей болған казачестводан құтылу большевиктік билік тұсында Алаш зиялыларының ұсынысымен жүрді. Қазақ оқығандары төңкеріске дейін де, одан кейін де патша өкіметінің отаршылдық, әсіресе переселен саясатын жүйелі сынады. «Переселен» – Түркістан лексиконында «мұғажыр». С.Сәдуақасұлына қатысты айтқан біраз ойларында М.Шоқай қарашекпенділер мәселесіне қайта-қайта оралып тұрады.
Мәселен, оның 1939 жылы жазған «Орыс империализмі хараб болсын!» атты мақаласында мынадай ойлар бар: «Большевиктер заманында мұғажыр мәселесі қайта көтерілді. Большевиктердің өздерінің мойындауларына қарағанда, 1922 жылы «Түркістан буржуазияшыл ұлтшылдарын» өкімет істеріне тартуға мәжбүр болған кездерінде іс басына келген әлгі жергілікті кадрлардың алдымен қойған талабы да осы мұғажыр келтіру процесін тоқтату болған және Кеңес өкіметі ол кезде олардың талабын қабыл алған. Осыдан біраз өткен соң, 1925-1926 жылдардағы Түркістан партия құрылтайында бұл мәселе заң жобасы түріне келтірілді. Осындай шешім Қазақстан, Қырғызстанды өз ішіне алған Ресей Федерациясы Орталық өкіметі мен атқару үкіметінің қарарларынан да орын алды. Бірақ көп өтпестен осы Орталық өкімет пен атқару үкіметі орыс мұғажырларына қайта жол ашты. Мұның өзі Түркістандағы барлық «ұлттық коммунистерді» Кеңес өкіметінің партия ішіндегі жаулары деп жаппай айыптауға және 1937-1938 жылдардағы жаппай қудалау мен жазалауларға алып келді. Кеңестер қатарына алғаш рет қосылған түркістандықтардың бірі Қадырғалиұлы дағдарысқа тап болды. Ол Мәскеуде өзін-өзі өлтірді. Қадырғалиұлы өлім алдында жазып қалдырған ақырғы сөзінде Түркістанға ағылып келіп жатқан орыс тасқыны жөнінде айтқан және Кеңес өкіметіне наразылық білдірген. «Яш Түркістан» беттерінде сынға алынып келген түркістандық коммунистердің бәрі, Смағұл Сәдуақас және Сұлтанбек Қожан тәрізді Кеңес өкіметінің отаршылдық саясатын ашық айыптап шығушылардан басқа Файзолла, Камал Акрам, Ғабдолла Рақымбай, Тұрар Рысқұл, Мұрат Айтақұлы, тіпті Исаұлы Ораз және сол тектестерге дейінгілердің бәрі де Түркістанға орыс мұғажырларын әкелу саясатын ашық қолдаудан бас тартты (Бұл да сонда, 232-233-б.).
Мұстафа Шоқайдың 20-жылдары шетелде жүріп жазған ірі еңбегі – «Туркестан под властью советов (к характеристике диктатуры пролетариата)». Ол 1928 жылы француз тілінде, 1935 жылы орыс тілінде жарық көрді. Бұл еңбегінде Мұстафа сансыз дәлелдермен кеңес өкіметінің сөзі мен ісі әр жерден шығатынын және бұл жүйе отаршылдықты одан әрі тереңдеткенін зерделеп шықты.
Зерттеудің Голощекин басқарған Қазақстан билігіне қатысты тұсында автор большевиктер мен пролетариаттар домбаздап жатқан социализм жобасының қисынсыздығын және сол жүйесіздікті дер кезінде байқағандардың (мысалы, С.Сәдуақасұлы, т.б.) қандай атқа ие болып, нендей жазалау алып жатқанын барынша шынайы жазады. Мәтіннен алған үзіндіні түпнұсқада ұсынамыз:
«Чтобы быть в меру возможности объективным, я скажу несколько слов о «национализме» среди коммунистов-казахов.
Все тот же Голощекин, имя которого мною упоминается здесь весьма часто, на VI партийной конференции рассказывал следующее:
– В одном беллетристическом рассказе на казахском языке я прочитал (Голощекин казахского языка не знает) следующее: «бытие определяет сознание». Раз это так, то при нашем, казахском отсталом быте не может быть места разговорам о социалистическом строе и пролетарской идеологии… («Энбекши казах», 21.XI.27).
Там же мы находим, в передаче Голощекина, такое рассуждение видного казахского коммуниста Исмаила Садвакасова о социализме среди казахов:
– О социализме в применении к русской деревне еще, пожалуй, можно спорить. Но что касается социализма в условиях Казахстана, то об этом и не стоит говорить…
Чтобы доказать что Исмаил Садвакасов не исключение, я приведу свидетельство о нем Голощекина же:
– Корни «садвакасовщины» прочны. Садвакасов – это не отдельные лица, от которых можно было бы избавиться путем их изгнания (из партии). Садвакасовы имеются среди нас самих.
Советские органы полным полны Садвакасовых. Садвакасов – это выражение темной националистической идеологии широких народных масс. И с этим надо считаться…
Приведу еще одно свидетельство более общего характера. Оно касается «восприятия» казахами Октябрьской революции. Вот книжка на казахском языке – «Психология выбора профессии». Отпечатана она в Москве в типографии Совета Национальностей. Автор книги Юсуфбек Аймаутов о достижениях казакского народа говорит следующее:
– Война, революция, грабежи, голод, национальная свобода, автономия… все это вещи, не снившиеся казах-киргизскому на роду даже во сне, бросили (казах-киргизский народ) в объятия нищеты и бесконечных нужд…
И об этом толковании и о таком восприятии социалистической революции говорилось с трибуны съезда работников политического просвещения в Кзыл-Орде (см. «Энбекши казах» от 10.І.28).
О чем говорят эти три последних примера? Они говорят обо всем, что угодно, но только не о торжестве революционных начал, но только не о «социализме в Казахстане» (Бұл да сонда, 378-380-б.).
Көріп отырғандарыңыздай, дәйексөзде С.Сәдуақасұлы есімі жиі аталады. Бұл – сырттағы қайраткердің елдегі қайраткерге іш тартуы һәм симпатиясы ғана емес, бұл – Смағұл тұлғасы арқылы елшілдікке, парасатқа, намысқа берілген баға-тын.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары кеңестік биліктің миллиондаған адамдарды сыңаржақ саясаттың құрбаны қылып, қоғамдық дамуды жалаң түсіндіріп, талғамсыз насихаттауы жырақта жүрген Мұстафаны аса ойлантып-қамықтырды. Әсіресе, ол кеше ғана елін патшалық отаршылдықтан құтқаруды армандаған жас қайраткерлердің оп-оңай большевизм арбауына түсіп, большевиктік отаршылдықтың тетігіне айналғанына қатты қынжылады. Сөйте тұра, шыншыл қайраткер тарих тағылымын, елшіл қайраткерлердің қадір-қасиетін, ұстанымын, тәжірибесін еске алып жігерленеді.
Ұлт мүддесімен, халық арманымен біртұтасқан саясат – Мұстафа жолы, Мұстафа таңдауы. Сол себепті ол бүй дейді: «Большевиктер атамекеніміз Түркістанда ұлтымыздың өзіне тән рухани әлемін суалтып, оның орнына орыс пролетариатының рухын орнатпақ болды. Ұлттық, рухсыз ұлт тәуелсіздігі болуы мүмкін бе? Тарих ондайды көрген жоқ та, білмейді де».
Түркістан тұлғасының мына ойына назар аударайық: «Халқымыздың мәдени және рухани жақтан қол жеткізген жетістіктерінің бәрі тек ұлтшылдық қозғалысына тән» (Шоқай М. Таңдамалы. 1-том. А., 1999, 62-б.). Міне, осы пайымның астарында Әлихан да, Ахмет те, Смағұл да тұр.
Осы сөздерді оқығанда, арғы дәуірді айтпағанда, Асан қайғыдан Мағжанға дейінгі аралықтың елшілдік сарыны еске түседі. Бұл қозғалыс пен сарынның меже-мезгілі бар ма? Жоқ, ол тұрлаусыз уақытқа байлаулы ма? Мұстафа осы туралы былайша ой сабақтайды: «Егер кімде-кім бұл өлмес идеяны Мәскеудің күнде өзгеріп тұратын түсі сияқты деп білсе, сөзсіз қателеседі. Ол – халқымыздың қаны мен жүрегі. Ұлтымыз өмір сүрсе, ол да бірге өмір сүреді» (Бұл да сонда).
Біз саяси репрессиялардың аса ауыр зардаптарынан кейін кісі ғұмырындай уақытты құр мақтанмен, жалаң сөзбен өткіздік. Саясат та, қоғам да елдік құбыладан жаңылдық. Бұйырса, 30 жылға жуықтаған Тәуелсіздігіміз бұған не дейді? «Отанды сүю – оның тұтас мүддесіне қызмет ету, осы жолда жан пида етуге даяр тұру» дегенге қалай қараймыз? Бұл ретте Мұстафа Шоқай сөзі, елшілдігі, принципшілдігі, Смағұл Сәдуақасұлына берген бағасы бізге не айтады?
Президент Қ.Тоқаевтың бастамасымен саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жөнінде мемлекеттік комиссия құру мәселесі көтеріліп, күрделі кезеңге айқын қағидатпен қарау қолға алынған тұста М.Шоқай мен С.Сәдуақасұлы жолы тағылымын жан-жақты зерделеу маңызды деп есептейміз.
Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ,
Л.Н.Гумилев атындағы
Еуразия ұлттық университетінің
проректоры, ҚР ҰҒА академигі
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
