Қуыс-қуыс көшені бойлай келіп, жатағандау ескі үйдің табалдырығын аттадық. Қабырға толы кітап жиылған кіреберіс дәлізден өтіп ас үйге ендік. Есіктері ашық төрт бөлменің барлығында дерлік кемі екі қабырғасы төбеге дейін тірелген кітап сөрелері. Құрқылтайдың ұясындай жайдың бір бұрышында, жұмсақ диванда бір көріп, сұхбат құру арман болған жан отыр. Шүйкедей ғана кейуананың мейірімге толы көзі мен жылы жүзінен өз анамды көргендей бойым босаң тартып қоя берді. Қос қолдап амандасып, жұмсақ диванның бір шетіне үнсіз жайғастым. Әдетте ұзақ жасаған жандардың құлақтан қалып, көру қабілеті нашарлайтыны анық қой.
– Тетя Лиза, таныс болыңыз біздің әкелеріміз – Баратовтар жайлы жазылған «Қоғалыкөл каһармандары» кітабының авторы, – деп мені таныстырып өтті.
Тетя Лиза біздің үш әкеміз туралы жазылған кітапты қайта-қайта оқытты. Әр оқыған сайын жылап отырып тыңдаудан жалыққан емес. Үйдің иесі үлкен ұлы Темірмен, оның жары Сара, балаларымен танысып, сөзіміз жарасып сала берді. Әдетте орысша ортада өскен жандар «әже» деп әспеттегенді құп көре бермейтіндіктен кейіпкеріммен тіл табысуға ыңғайлы болар деген ниетпен:
– Менің марқұм анам жүзге келді, сіз ол кісіден жеті жас кіші екенсіз, сізді «тәте» десем бола ма? – дедім.
– Әрине, әрине, – деп көзінің айналасындағы әжімі жазылып сала берді.
Жоспарланған жүздесудің елге келіп киліккен індеттің кесірінен бүгін сәті түскеніне шынымен қатты қуанып отыр едім. Қыздары, келіндері Ұлы Отан соғысының ардагері, екі бірдей «Қызыл Жұлдыз» орденінің иегері Оспанов Әбубәкір мен Лиза әжесінің құжаттары, суреттерін алдыма тау етіп үйіп қойды. Жасы менімен шамалас философ-ғалым Темірдің анасы жайлы кәсіби мамандардан кем еместей етіп түсірген деректі фильмін көріп, көп сырға қанықтым. Түскі ас кезінде де біраз тарихтың беті ашылды. Астан соң қонақ күтетін кең бөлмеге келіп жайғастық. Қабырға толы майлы бояумен салынған Әбубәкір Оспановтың портреті мен орден, медальдары, соғыс тақырыбындағы құжаттар көрмесі ретінде жасақталған екен. Өткен ғасырдың елуінші жылдары Лиза тәтейдің қолмен тоқыған «Аист ұясы», «Сталиннің портреті», «Кітап үстіндегі гүл вазасы» атты кесте тоқымалары бұл кісінің нағыз қолөнер шебері екенін әйгілеп тұрғандай. Өмірі шым-шытырық оқиғаға толы тарихи тұлға жайлы рет-ретімен баяндауға тырысып көрейін.
Разида мен оның екі бауырының бақытты балалық бал күндерінің мекені – Тоқмақ қаласы. Үйдегі ойын балалары ата-анасымен күн бата жұмыстан оралған соң ғана кездеседі. Қалған уақытта үй күтушісі орыс тәтейдің қарауында. Ойын, ән салу, би билеу, түс ауа кең ауладағы серуен – бәрі үй күтушісінің жасаған кестесіне сай өтіп жатады. Бақытты балалықтың бал күндерінің қызығы келте боларын кім білген? Алты жастағы Разида мен екі бауыры әкесін қанша сағынса да, жұмыстан келген әкесінің мойынына асылып, тәтесі үйреткен ән мен тақпақтарын айтып бере алмады. Сағыныштың жасы құрғауға айналды. Әкесі еңселі үйдің төбесіне жеткізе ұл-қызын аспандатып көтеріп, құшырланып иіскеп еркелетуге келе қоймады. Кейін білгеніндей, «халық жауы» деген жаланың құрбаны болып айдалып кете барыпты. Жылы да жайлы үйде жатып, тоя тамақ жеудің өзі арманға айналды. Әкені көру арман болып жүргенде айдың-күннің аманында анадан да тірідей айырылатын күн жетті. Балаларының болашағын ойлаған анасы, ел шетіне аштық келіп киліккенде балаларын аман алып қалудың жалғыз жолы балалар үйін таңдады. Бір-бірінен айырмашылығы жоқ, бірдей киінген балалар үйі.
– Атың кім? Балалар үйінің қатал меңгерушісінің сұрағынан қорыққан қыз «Лиза» деп жауап берді. Шынында да күтуші орыс тәтесі бұны солай атайтын.
– Әкеңнің аты кім?
– Вася ағай. Бұл да – үй күтушісінің сөзі.
– Онда Елизавета Васильевна боласың. Разида бір күнде басқа атқа ие болып шыға келді.
Бір-бірінен айырмасы жоқ күндер мен жылдар жылжып өтіп жатты. Жаздың жаймашуақ күнінің бірінде балалар үйінің тәрбиенелушілерінен бастап мұғалім, тәрбиешілері түгел акт залына жиналды. Қабырғаға ілінген радионың үніне құлақ түрген жиналғандар соғыс басталғандығы жайлы суық хабарды естігенде сең соққандай күңіреніп кетті. Күбір-күбір әңгіме зорайып, жылап-сықтауға ұласты. Осы оқиғадан кейін балалар үйінің өмірінде көп өзгеріс болды. Бұрынғы темірдей тәртіптің тіні босаңси бастады. Соғысқа кеткен ересектердің орнын балалар басты. Тігін фабрикасына жұмысқа алынған Разида мен олардың құрбыларына еркіндік тиді. Олар майдангерлерге арнап киім-кешек тікті. Күніне он-он екі сағатқа дейін жұмыс істеп қатты қалжырап, шаршайтын. Фабрика қабырғасына қызыл матаға жазылған «Бәрі де майдан үшін, бәрі де Жеңіс үшін» деген сөзді оқитын. Оқыған сайын бойына күш-қуат құйылатын. Бойын тіктеп, жұмысқа қайта кірісетін. Одақтың соғыс жүріп жатқан жеріндегі зауыт, фабрикалары, оқу орындары алып мемлекеттің шығысына – Орта Азия елдеріне көшіріліп, жұмысын үзбей жалғастырып жатты.
1942 жылдың басында Қырғыз ССР астанасы Фрунзеге Ленинград қаласындағы физкультура институты көшіп келді. Соғысқа кәсіби атқыштар мен шаңғышылар, парашют мамандарын даярлау үшін жергілікті студенттерді тартып, оқытуға кірісіп те кетті. Алғашқылардың бірі болып осы оқу орнына Разида да қабылданады. Жастайынан өмірдің ыстық-суығын көріп шыңдалған, ана тілінен гөрі орыс тілін жетік меңгерген жас бойжеткен үшін оқу аса қиындық келтіре қойған жоқ. Батыстан бұлт торлатып, оқ боратып келген неміс басқыншыларының екпіні бәсеңси бастады. Мәскеуге дейін ентелеген жаудың беті қыстың қаһары мен совет жауынгерлерінің өлермен елжанды рухына төтеп бере алмай, маңдайы тасқа соғылғандай есеңгіреді. Сегіз жүз жетпіс екі күн жау қоршауында қалған Ленинград құрсаудан босады. Қираған қаланы қалпына келтіру жұмыстары қызу жүрді.
1944 жылдың ақпан айында Лесгафт физкультура институты студенттері мен ұстаздар қауымын Ленинград қайта құшағына басты. СССР Жоғарғы Кеңесінің төрағасы Михайл Калининнің өзі қарсы алып, алда атқарылар іске жөн сілтеп, жалынды сөздерімен жігерлендіріп тастады. Барлық студенттерге жылы спорттық киім сыйға беріп оқу мен қаланы қалпына келтіру жұмысына алаңсыз кіріскен Разида рухани серпіліс трамплиніне көтерілгендей. Жаңа өмір, жаңа қала еуропалық мәдениет пен өнердің есігі ашылғандай күй кешті. Сабақтан тыс кезде қираған қаланы қалпына келтіру жұмыстары мен бүлінбеген Нива жағалауындағы тарихи қаланың бар сән-салтанатымен танысуға уақыт тапты. Тоя тамақ ішпегенімен, шегіне бастаған жаудың түбі бір жеңілетіндігіне деген сенім мен болашаққа деген үміт жастық жігер қиындықтарды елете қоймады. Қалпына келген қаланың мәдени өмірі өз арнасына түсіп, ырғақты жұмысын жалғастыра түсті. Лиза тәтейдің әлі есінде – 1944 жылдың бірінші қыркүйегінде сол кездегі Киров атындағы опера театры ұзақ үзілістен кейін Глинканың «Иван Сусанин» операсының премьерасын өткізгені.
Разида Жеңіс күнін Ленинград қаласында қарсы алды. 1945 жылдың 12 тамыз күнгі айтулы оқиға кейуананың жадында мәңгі сақталып қалыпты. Мәскеуде бүкілодақтық физкультура парадында институт спортшылары сапында шеруге қатысуға мүмкіндік алған санаулы спортшылардың бірі болды. Парадты Сталиннің өзі қабылдады. Мавзолейден қол созым жерде өткен Лиза сол кездегі аты аңызға айналған партия көсемдері Сталиннен бастап, қолбасшылардың бәрін көрді. Әсіресе Жеңістің барлық жетістіктері телінген Г.К.Жуков әлі күнге дейін көз алдында. Шетел қонақтарынан кейін АҚШ президенті болатын Д.Эйзенхауэр есінде сақталыпты.
Нива жағасындағы әсем қаланы болашақ жары екі бірдей «Қызыл Жұлдыз» орденінің иегері, ержүрек барлаушы офицер Әбубәкір Оспановпен табыстырған қала ретінде де жақсы көреді. Қалаға деген махаббатының суымағанының дәлелі:
– Люблю тебя, Петра творенье, Люблю твой строгий вид. Невы державное теченье. Береговой ее гранит, – деген өлең жолдарын ерекше шабыттана оқи жөнелді.
1923 жылы Қызылорда облысы Сырдария ауданы №6 ауылында қазіргі Қоғалыкөл ауылында дүниеге келген, соғыс аяқталған соң Ленинградтағы Энгельс атындағы әскери училищеге курсант болып қабылданған екен. 1947 оқу орнын бітірген екі жас Семей өңіріне жолдамамен жіберіледі. Атом бомбасын сынау алаңындағы құпия жұмыс өте қауырт жүріп жатты. Разиданың қолы қалт еткенде кесте тоқитын өнері бар болатын. Осы өңірде өнерін шыңдай түскені сол, оның өнер туындылары Семей қаласындағы жергілікті қолөнер шеберлерінің көрмелерінде жүлде де алған. Мына грамота Семейдегі атом бомбасын жасау жұмысына басшылық жасаған СССР Министрлер Кеңесінің төрағасының орынбасары, атышулы Лаврентий Бериядан алыныпты. Қазақ халқының басына нәубет әкелген қиын кезеңде өнерді серік еткен жандардың келер күнге деген үмітінің арқасында ғана өздерінің нәзік сезімге байланған болмысын сақтап қалғаны да ерлік.
Жары 1958 жылы әскери қызметтен босап, туған жерге оралды. Елге оралған жас жұбайлардың туған ауылына алғашқы сапары да әлі есте. Қазіргі ескі базардан сәл төменірек жерде дариядан пароммен өткен бұлар ауылға дейін жаяу жүруіне тура келген-ді. Қолда қолшатыр, биік өкше туфли, ақ желбіршек көйлек киген келіншекті сапарлас болғандар есекке мінгізген. Кеудесі орден-медальға толы, аяғына жалт-жұлт еткен құрым етік киген жолаушыларды ауыл халқы қалай қарсы алғанын елестетіп көріңізші. Бір отбасынан төрт бірдей азаматты Отан қорғауға аттандырып, төрт көзі түгел қосылған соң ауылда ұлан-асыр той өтті. Разида Қызылордадағы тігін фабрикасында әуелі бригадир, тоқу цехының меңгерушісі болып қызмет атқарды. 1971 жылы облыстық кәсіподақтың жергілікті өнеркәсіп қызметкерлері комитетінің хатшысы болып сайланады. Осы жерден зейнеткерлікке шыққан Елизавета Васильевна-Оспанова Разида Вахитованың өнегелі өмір жолын оқырманға таныстыруды жөн көрдік. Қиындық көрген сайын шыңдалған, бақытты күндерде асып-таспаған, немере-шөберелердің мейірім шуағына бөленіп отырған Тоқмақтың қазір тоқсан төрт жасқа жеткен тумасының өмір жолы осындай.
Жұмабай БАЙЗАҚҰЛЫ,
Қазақстан Журналистер одағының мүшесі
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
