Шын саңлақтардың болмысы табиғаттағы таулар секілді биік. Алыстан мұнартып, жақындаған сайын зорайып, бедерлене әрі көріктене түседі. Саналы ғұмыры өміршең өнегеге толы, техника ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, Қызылорда қаласының құрметті азаматы Серікбай Иманбайұлы Қошқаров сондай тұлға. Араласқан сайын, білген сайын оның өресі биік ғылыми және шығармашылық жолы қызықтырады, шабыттандырады, өзін бағалатады. Мұның бәрі де – жаратқан берген таланттың, тынымсыз ізденістің, қажырлы еңбек пен қайраттың арқасы.
Алдымызда бойтүзер ағаларымыздың болғаны қандай жақсы!
Өз басым Серікбай Иманбайұлын азаматтық қалыптасу жолымдағы ұстазым санаймын. Отыз жылдан астам уақыт ішінде Сәкеңнен көп нәрсені үйреніп, ойымызға тоқыдық, ақыл-кеңесін тыңдап, бағыт-бағдар алдық. Қызметтестері арасынан, студенттер қауымынан оның білімділікке, адамгершілік пен жанашырлыққа негізделген жұмыс стилінен тәрбие-өнеге алғандардың қатары тіпті қалың. Бүгінде тұғырынан таймаған ағамыздың белсенді ғылыми, қоғамдық, шығармашылық қызметінің куәсі болу – біз секілді ізін басқан әріптес-інілері үшін зор мәртебе.
Арамызда жүрген елге еңбегі сіңген, сыйлы азаматтардың тағылымы туралы жақсы ой толғап, асқаралы белесіне орай жылы лебіз білдіру дәстүрімізде бұрыннан бар. Сыр өңіріне танымал зиялы тұлға Серікбай Иманбайұлы Қошқаров та сеңгірлі сексен жасқа келгелі отыр.
Сырдария ауданындағы Аманкелді мен «Айдарлы» ауылдарының арасындағы шағын елді мекенде дүниеге келген Серікбай Иманбайұлының балалық шағы «Сұлутөбе» стансасы мен 15-бекет арасындағы Сырдарияның таза суынан нәрленген «Бидайкөл» атты суат маңында өткен. Бақа-балығы мол мөп-мөлдір суға шомылып, жағаның жасыл құрағында асыр сала ойнап өскен балғын 1952 жылы 15-бекеттегі М.Горький атындағы жетіжылдық орыс мектебіне барды. Қай сабақты да зор ынта-ықыласпен оқып, мектептегі үздік те белсенді оқушы болды. Өңірде дамып келе жатқан су шаруашылығы саласының болашағы зор екенін ерте бағамдаған арманшыл жас 8-сыныптан соң Қызылорда гидромелиоративтік техникумына оқуға түсті. Оны 1963 жылы үздік бітіріп, білімін әрі қарай Мәскеуде шыңдауды жоспарлайды. Алайда еркінен тыс бір тылсымның әсерімен ойын өзгертіп, Жамбыл гидромелиоративтік-құрылыс институтына (ЖГМҚИ) оқуға түсті.
Кәмелет жасқа енді толған ол бұл таңдауының болашақ өмір жолында үлкен мүмкіндіктер тудыратынына қапысыз сенді.
Кейін өзінің мойындауынша, ежелгі Таразға қарай тартқан жұмбақ күш – Байқадам селосының ару қызы, өмірлік серігі Рабиға апайымыз екен.
«Гидромелиорация» мамандығын 1968 жылы бітірген 98 студенттің ішінен жалғыз өзі қызыл диплом иеленді. Еңбек жолын Тасбөгет кентіндегі 29-жылжымалы механикаландырылған колоннасында өндіріс шебері ретінде бастады. Екі жылдай күріш суармалы жүйесі құрылысында жүріп, өндірістік тәжірибе жинақтаған ол ендігі жерде қызығы мен мехнаты қосарласқан ғылым жолына түпкілікті бет бұруға шешім қабылдайды. 1970-1978 жылдар аралығында Қазақ күріш шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында әуелі аға ғылыми қызметкер, кейін зертхана меңгерушісі бола жүріп, Мәскеу мемлекеттік гидромелиоративтік институты аспирантурасын сырттай оқып бітірді. Аталған институтта 1978 жылы РФ еңбек сіңірген ғылым қайраткері, техника ғылымдарының докторы, профессор А.Головановтың жетекшілігімен «Күріш ауыспалы егісінің ылғал-тұз жағдайы» тақырыбындағы кандидаттық диссертациясын ойдағыдай қорғайды.
Орда бұзар отыздан енді асқан жас ғалым 1978 жылы ЖГМҚИ-дың Қызылорда филиалына (қазіргі Қорқыт ата атындағы Қызылорда университеті) ауысып, кафедра меңгерушісі (1978-1983 жж., 2010-2013 жж.), факультет деканы (1983-1996 жж.), оқу ісі жөніндегі проректор (1998-2003 жж.), ҒЗИ директоры (2003-2009 жж.) қызметтерінде абырой биігінен көрінді. Тағылым-тәжірибесі мол ұстаздық жолын 2013 жылдан су шаруашылығы және жерге орналастыру кафедрасының профессоры ретінде жалғастыруда.
Жоғары оқу орнындағы алғашқы мансаптық баспалдақтарының салмағы мен жауапкершілігіне қарамастан, ғылыми зерттеулерін жүйелі жалғастыра берді. Атап айтқанда, Арал өңіріндегі ландшафтардың экологиялық-мелиоративтік жағдайын жақсартудың жолдарын іздейді. Сырдария өзені суының теріс таңбалы сапалық өзгерісінің ландшафтар өнімділігіне зиянды әсері мен сол зиянның материалдық мөлшерін де анықтайды. Осынау іргелі зерттеулерінің нәтижелерін 1997 жылы қорытындылап, ғылыми жұмысын Мәскеу мемлекеттік табиғатты үйлестіру университетінің жанындағы мамандандырылған докторлық диссертациялық кеңесте қорғап, екінің бірі қол жеткізе бермейтін техника ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін иеленді.
Кеңестік кезеңде ғылымның да, білімнің де, мәдениеттің де орталығы әрі ең жоғары сыншысы іспеттес Мәскеуде диссертация қорғау оңай шаруа болмайтын.
Шет аймақтардан барған ізденушілер ғылыми жұмыстарын қорғауы үшін өздеріне сол жақтағылардан әлдеқайда жоғары талап қоюы жазылмаған ақиқатқа баланатын. Мұны аға буын өкілдері жақсы біледі. Міне, Сәкең осындай қатаң талап, сындарлы сынақтардан сүрінбей өтіп, өзін мәртебелі ғылыми ортаға бір емес, екі рет мойындатты.
Ғалым Сырдарияның төменгі ағысының экологиялық-мелиоративтік жағдайын жақсарту және су шаруашылығын оңтайлы дамыту жолдарын зерттеумен айналысатын ғылыми бағыттың негізін осылайша қалады. Бұл заңды да. Өйткені ол – сонау табиғи ортамен біте қайнасқан бала кезінен аймақтағы су шаруашылығы мен мелиорацияның қалыптасу және одан кейінгі барлық кезеңдерінің куәсі.
Туған топыраққа адалдықты ту еткен талантты ғалым 2012-2014 жылдары республикалық бюджеттің гранттық қаржыландыруы негізінде және одан бері облыстық бюджеттің қаржыландыруы негізінде орындалған бірнеше жобаға ғылыми жетекшілік етті. Ол – сондай-ақ, 100-ден астам ғылыми еңбектің, 2 монографияның, 2 оқу құралының авторы, 2000 жылы профессор ғылыми атағын алды. Оннан астам кандидаттық, PhD докторлық, магистрлік диссертацияларға, бірнеше ғылыми жобаларға жетекшілік жасады. Ғылымға баулыған шәкірттерінің бірқатары университетіміздің білім алушыларына дәріс оқып жүр.
Серікбай Иманбайұлы – аймақтағы инженерлік-техникалық білімнің негізін қалаушылардың бірі. «Мамандық пәндері», кейін одан бөлініп шыққан «Гидромелиорация» кафедрасының меңгерушісі бола жүріп, кәсіби инженер-гидротехник мамандар дайындаудың бастауында тұрды. Алғашқы түлектер шыққан 1981 жылдан бері санасақ, өңірдің су шаруашылығы саласының мұқтажы үшін 1000-нан астам инженер, 800-ге жуық бакалавр даярланыпты.
Ол – нағыз тәлімгер, ішкі дүниесі бай, өмірлік қуаты сарқылмайтын, студенттермен үнемі шынайы адами қарым-қатынасқа ұмтылатын шығармашыл, дара тұлға. Бір бойында психологті, ғалымды, шешенді, актерді, ұйымдастырушыны, басқа да адами сипаттарды молынан біріктірген. Қадірменді ұстаздың мінезіндегі ең маңызды қасиеттері – асқан жауапкершілігі, сөзі мен ісінің бірлігі.
Жаңадан құрылған Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің оқу ісі жөніндегі проректоры лауазымын бес жылдай атқарды. Біле-білгенге мамандар даярлау бағыты бөлек, өзіндік дәстүрі қалыптасқан екі жоғары оқу орнын мақсат-мүддесі бір арнаға тоғысқан, жасампаздық жолында жұдырықтай жұмылған біртұтас ұжымға топтастыру оңай шаруа емес.
Енді Алатаудай биік ағамыздың адами қасиеттер ауқымы мен алған асуларын түйіндеп айтар болсақ, ол – ең бірінші нағыз зиялы. Ондай тұлғаларға ойшылдық келбет тән. Қазір жазары барлар аз емес, ал қоғамдағы құбылыстарды өзінің парасат биігінен пайымдай білетін ойшылдар сирек.
Ағамыз пайғамбар жасынан асқан соң, рухани кемелдену жолына бет бұрып, қазіргі қоғам мен руханияттың ел болашағымен астасқан ең бір өзекті, көкейтесті мәселелерін үзбей жазып келеді.
Шығармашылығының бағыттары: өңір экологиясын сауықтыру, ғылымды дамыту және бәсекеге қабілетті мамандар даярлаудың өзекті мәселелерін, бабалар мұрасы – рухани құндылықтарымызды насихаттауды, ұрпақтар сабақтастығы мен жастарды тәрбиелеудің кешенді жолдарын, ұлттық тіл мен ділді сақтау, т.б. проблемаларды қамтиды.
Қазір 3 кітаптың, 70-тен астам туындының авторы.
Қарымды қаламгердің шығармашылығы сан қырлы. Біріншіден, ол – публицист. Кейінгі 15-20 жылда орталық, облыстық баспасөз беттерінде қоғамдағы түйткілді мәселелерге арналған қадау-қадау публицистикалық және талдамалық мақалалары жарық көрді. Мақалаларында ой тереңдігі, сезім саралығы мен өзіндік стиль даралығы анық байқалады. Қай тақырыпқа жазса да мемлекетшілдік ұстанымнан ауытқымайды. Мәселен, «Бабалар даналығы – бірлік пен береке тұғыры», «Ұлттық тәрбие не үшін қажет?», «Мемлекетшіл болу – міндетіміз», «Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста…», «Түтінің түзу шықсын, туған жерім», «Туған өлкенің жер мен суын ойлағанда…», «Мұңаяды туған жер», «Сөз құдіреті», т.б. мақалаларында автор қоғам өміріндегі келеңсіздіктерді өткір тілмен, терең оймен ұлттық принцип тұрғысынан ашып береді.
Екіншіден, ол – эссеист- жазушы. Сәкеңнің жасаған кескіндемелерінде өзі қалам тербеп отырған тұлға туралы айрықша сұңғылалықпен небір ғажап сырлар ақтарылады. Бұл айтылғандардың шындығын оның «Ата-анам туралы», «Ана», «Дарақ боп өскен бәйтерек», «Қазақ әдебиетінің білгірі», «Ақыл, қайрат, жүректі жолдас еткен азамат», «Жақсының жақсылығын айту – парыз», т.б. мақалалары, эсселері айқын дәлелдейді.
Сәкеңнің ұлттың көсегесін көгертуге бағытталған «Орыс сыныптарына қазақ әдебиетін оқыту және оның сағат көлемін қазақ сыныптарындағы осы пәнді оқытуға бөлінетін сағатпен шендестіру қажет» деген ұсынысына назар аударғанымыз абзал. Қажырлы қалам иесінің шығармашылығын тәрбие сағаты, арнайы курс, кездесу түрінде студенттерге оқып-үйретсек, ұтылмасымыз анық. Өйткені, парасатты маман тәрбиелеу ісі күн тәртібінен ешқашан түспейді.
Ұлттық әдебиет пен философияның, яғни сөз өнері мен ой өнерінің таразы басын тең ұстау шеберлігі қай шығармасынан да менмұндалап тұр. Әсіресе, бұл тұрғыда әңгімелер, ой-толғамдар, мақалалар топтастырылған «Әулет», «Жерұйық», «Сырласу» кітаптарының орны ерекше. Облыстық телеарна бағдарламаларындағы сөздері, сұхбаттары өз алдына бір бөлек.
Серікбай Иманбайұлының жоғарыда айтылған ойшылдық келбетінің қалыптасуында М.Әуезовтің «Абай жолы» романының ықпалы да бар екені сөзсіз. «Абай жолын» алғаш бесінші сыныпта оқыпты. Бастапқыда тісі бата қоймаған кітапты қаузауды студент кезінде жалғастырыпты.
Сол уақыттан бері хакімнің түпсіз терең тұңғиық ойларын зерделеу үрдісін бір сәт үзген емес. Өмір жолында кездескен күрмеуі көп күрделі сұрақтардың жауабын әлі де содан іздейді. Алпыс бес жылдан астам жанына серік болып, мұқабасы мүжілсе де, мазмұнының өміршеңдігін жоғалтпаған «Абай жолы» – жұмыс столының төрінде тұрған қастерлі құндылық. Сондықтан ағамыздың өз туындыларына Абайдың: «Адам болам десеңіз – …«Талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым» сынды 5 нәрсеге асық бол» деген өсиетін тұтқа етіп алғанын заңды құбылыс деп есептейміз.
Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісіне депутаттарды үшінші рет сайлау науқанында (2004 ж.) Қызылорда облысы бойынша сайлау комиссиясының төрағасы болуы – Серікбай Иманбайұлының өмір белестерінің жарқын беті. Білім, ғылым және руханиятқа сіңірген еселі еңбегі үшін мемлекет және қоғам тарапынан «Құрмет» орденін, биыл Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың қолынан «Парасат» орденін алды. Бірнеше медаль және салалық төсбелгілермен марапатталды. Профессор С.Қошқаровтың есімі 2019 жылы 5-оқу ғимаратындағы 300-аудиторияға берілді. Атаулы дәрісхананың ел игілігіне, студенттер несібесіне еткен қызметі енді жаңа мазмұнда жалғасуда.
Бұқар жыраудан: «Жақсыдан жаман туса да, жаманнан жақсы туса да, тартпай қоймас негізге» деген аталы сөз қалған. Өйткені, тектіліктің жоқтан тумайтыны, тақырдан пайда болмайтыны әмбеге аян. Өңір жұртшылығына белгілі Қошқаровтар әулетінің абырой биігіне жетуіне асқар тауы – әкесі Иманбай Таубайұлы (атасы Таубай – би болған кісі) мен асыл анасы Рысқал Тасыбайқызының берген тәлім-тәрбиесі, маңдай тері, адал еңбегі айрықша. Осы әулеттің ұрпағын жалғастырған, келісті келіні болған, отбасының отанасына айналған Рабиға Шоланбайқызының Сәкеңе деген адалдығы, кіршіксіз махаббаты көпке үлгі.
Бірнеше буын ұрпақты өнегесімен өрге сүйреп жүрген сөзі берекелі, аузы уәлі ел зиялысы өңір экологиясын сауықтыруға олжа салып, экономикасы, ғылымы мен білімінің көсегесін көгертетін маман даярлау әрі ұлт руханиятын ұлықтау жолында аянбай тер төгіп келе жатыр. Атағы Алатаудай биік ағамыз бұл тұрғыда бекзат болмысымен, бәйтеректей бітімімен, сергек қалпымен өзгелерден асқақ көрінеді.
Қали ОМАРОВ,
Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің профессоры
