Қазақ әдебиеттанушыларының пайымдауынша, өткен ғасырдың 50-60 жылдары қазақ әдебиетінің алтын ғасырына сәйкес келген уақыт болыпты. Біздіңше, әсіресе қазақ өлеңінің қазақ лирикалық поэзиясының бұрын-соңды болмаған күйде мазмұндық әрі формалық жағынан жан-жақты дамып тақырып ауқымы, ізденістер мен әлемдік әдебиеттің биіктеріне ұмтылуы мен қол созуының да тайға таңба басқандай көзге көріне түсетіні осы жылдарға тұспа-тұс келеді.
Қ.Мырзалиев, Т.Молдағалиев, Т.Айбергенов, С.Жиенбаев, Ж.Нәжмеденов, М.Мақатаев, К.Ахметова, И.Оразбаев, И.Исаев, М.Шаханов, Ф.Оңғарсынова сынды дүлдүл лирик ақындарымыздың шығармашылықпен қаламгерлік қажыр-қайратпен қызмет еткен уақыттары да осы жылдарға дөп түседі. Топ жұлдыздардың ішінде өзінің дидактикалық, философиялық өлеңдерімен жарқырап көрінген Қ.Мырзалиев болды десек, бұған ешкім қарсы бола қоймас. Ақынның «Дала дидары», «Ой орманы» секілді өлең кітаптары қазақ поэзиясының шоқтығы биік туындылары болып қалды, қазақ әдебиетін биік белестерге көтеріп тастады.
Қадекеңнің өлеңдеріндегі афоризмдер, тіпті тұтас шумақтар күні бүгінде оқырманның ойында жаттаулы, жүрегінде хаттаулы. Оларды қарттар да, жастар да, жасамыстар да кез келген уақытта айтып жүреді, ауыздарынан тастамайды. Мысалы мына өлең шумақтарына назар салып көрейік:
Адам күліп тумайды, туа сала
күлмейді.
Үйренеді күлуді, бірақ күліп
өлмейді.
Адам жылап туады, жатады
жұрт жұбатып,
Және жылап өледі, өзгені де
жылатып.
Жылайтыны туарда –
жамандар бар қинайтын,
Жылайтыны өлерде –
жақсылар бар қимайтын.
Өлең шумақтарын ойдағы, ұғымдағы контрастқа құру арқылы өлеңде айтылмақ ойдың мән-мағынасын тереңдете, қоюлата түсуі ақынның дара қолтаңбасы, ешкімге ұқсамайтын өзіндік стилі.
«Сұлу қызды көргенде ақылды қызды аяймын» деген сияқты өлең жолдарын тек Қадыр Мырзалиев жазса керек.
Мәселен жоғарыдағы өлеңдегідей: адамдардың өмірге жылап келіп, жылап кететіні де ақиқат қой. Ақын бізге өмірдің мән-мағынасын, ащы шындықты, ақиқатты тура айтумен ұғындырып отыр.
Поэзия тілі – барынша бедерлі де бейнелі, көркем де күрделі тіл.
Ал осы өлең өрнектерін ойлы оқырман тілімен жалпы оқырманға жеткізу бұл ғажайып көркемділікке ие тәсіл. Ақынның поэзиядағы жетістіктерін сөз өнерінің сиқырына бойлай берілген Сәпең сияқты сезімі сергек, түйсігі терең ойлы оқырманның зердесі арқылы қайта қорытылып жатса, бұндайдың өзіндік әсер-ықпалы өзгеше болады.
Сәпен ағамыз қарапайым оқырман тұрғысынан Қадыр ақынның осындай ойларын түсініп қана қоймай, оқырманға айтылған тұжырым-түйіндерін жан-жақты, бүге-шүгесіне дейін түгел жеткізген.
Әдебиетті, оның ішінде поэзиялық дүниелерді түсіну үшін мәселенің формалық-құрылымдық жағынан гөрі мазмұндық сыр-сипатына көбірек мән беру керек секілді. Ақын не айтқысы келді, бұл мәселе бұрын поэзияда қалай айтылып келді, қазір қалай айтылып жүр. Ақын суреткерлік тұрғыдан осы мәселені жырлауға қандай үлес қосты, бейне мен бейнелілік жағынан. Болашақ жаңа қазақ әдебиетінде бұл мәселе қай жағынан, қалай суреттелуі мүмкін?!
Біз осы сұрақтарымызға Сәпен Аңсат ағамыздың «Жүрегіме жеткен жыр» кітабын оқып бірқатар жауаптар тауып жанымызды жадыраттық, жан-жүрегіміз елжіреді. «Жүректен шыққан сөз ғана жүрекке жетеді» деп Қадыр ақынның өзі айтқандай, Сәпен ағамыздың өнерсүйгіш-өлеңсүйгіш жүрегі – Қадыр ақын жырларына терең бойлапты. Қадыр ақынның жырларындағы сөздің сөлін тамыршыдай тап басып, танып, дәл тауып, олардың өлең контекстіндегі қызметін кәсіби маман қаламгердей терең үңілген, өзімен бірге өзге оқырманды да ақын әлеміне, ақынның философиялық-дидактикалық сарындағы шынайы шығармаларына оқырмандарды шыңырау құдықтың түбін іздеп келгендей үңілткен екен.
Қадекеңнің «Даналықты қазаққа дала берген секілді» деген сияқты ұлттың жанына жан-жақты үңіле отырып сипаттама жасауы оның қазақ өлеңіндегі ұлттық сипат пен ұлттық мінез мәселесінің іске асқанын дәлелдейтін үзінділер екенін де Сәпең үзілдіртіп айтады, майдан қыл суырғандай байыпты баяндайды.
Тұтасымен түгелдеп айтар болсақ, Қ.Мырзалиев өлеңдері тек 60-жылдардың ғана емес, бүтін қазақ әдебиетінің өлшеусіз ерен, ерекше көркем туындылары, әдебиеттің ұлттық мінезін мәрмәр тасқа қашағандай етіп, кез келген өлеңді әдебиеттің басты қасиеті ұлттық сипатқа малындырып алып барып дүниеге келтіретініне Сәпен ағамыз дәлелді мысалдар келтірген.
Ал ендігі бір заңдылық оқырманы көп суреткер ол ақын, прозаик не драматург болсын бәрібір ол шынында ең бақытты, жолы болған қаламгер болып табылады. Әлімсақтан бері солай болған, солай бола береді де. Бұл жағынан келгенде де Қадекең алдына қара салмайды. Кітап дүкені сөрелерінде Қ.Мырзалиев шығармалары тұра бермейді, тез тарап кетеді.
«Жүрегіме жеткен жырды» оқығаннан кейін келетін бірінші ой, оқырмандар мен ел ішінде анда-санда айтылып қалатын «қазір өлең оқылмайды» делінетін пікірлердің жаңсақтығы.
Екінші келетін ой – ел ішінде күні бүгінде өлең сүйіп оқитын табынушылар мен ойлы оқырмандардың бар екендігі.
Үшінші ой – біздің қоғамда оқырмандардың БАҚ құралдарында көркем шығармалар, олардың авторлары туралы пікір-ой айтуы кең етек алмағаны өкінішті-ақ. Осындай олқылықтардың орнын Сәпен Аңсат ағамыздың «Жүрегіме жеткен жыр» кітабы толтыратыны сөзсіз.
Сәпен аға! Қаламыңыз ұштала берсін, жақсылық жаршысы болып жүрген қалпыңызда жүз жасаңыз, рақмет.
Бағдат КӘРІБОЗҰЛЫ
