Осы жылдың 22 маусым күні көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Еркін Нұржанұлының туғанына 95 жыл толады. 1985 жылдың 22 қаңтарынан 1989 жылдың 25 шілдесіне дейін Қызылорда облыстық партия комитетінде үгіт-насихат бөлімі меңгерушісінің орынбасары, өзі бекіткеннен соң меңгерушісі ретінде өзімен тікелей қызметтес болғанымды, бұл мен үшін өзіндік мектеп те болғанын еске алып, еріксіз қолыма тағы да қалам алып отырмын.
Қызылорда облыстық партия комитетінде он жеті жарым жыл қызмет еттім. 1938 жылдан 1991 жылға дейін облыстық партия ұйымы жүйесінде он жеті бірінші басшы болғанынан да, солардың ішінде Мұхамедғали Әленұлы Сужиков, Мұстақым Біләлұлы Ықсанов және Еркін Нұржанұлы Әуелбековтердің Сыр еліне сіңірген ерен еңбектерінен де хабардар едім. Сол себепті реті келсе, олардың есімдерін ел есінде қалдыру менің де ылғи жадымда жүретін. 2013 жылы облысқа әкім болып республикаға танымал Қырымбек Елеуұлы Көшербаев келіп, өзін құттықтай кіргенімде осы кісілердің есімін есте қалдырудың бір жолы ретінде аттарын мектептерге беру туралы ұсыныс жасадым. Өзі де жақсы білетін мәселеге аймақ басшысы бірден келісті. Екінші рет облысқа келгенімде бұл кісілер туралы Астанаға кеткен ұсыныстың көшірмесімен таныстым.
Осылай Еркін Нұржанұлы Әуелбековтің есімі Қызылорда қаласындағы №4 дарынды балаларға арналған мектеп-интернатқа берілді. Сөйтіп Алаштың анасы атанған Сыр бойы сұлу Көкше аймағында дүниеге келген Ерекеңді де өз бауырына басқан болатын. Мектеп қазір Ерекеңнің саяси өмірі мен қызметін насихаттайтын орынға айналды.
Бұрын түрлі билік органдарында басшы қызметтерде болған, министрлік лауазымды қызмет те атқарған, Көкшетау облысында партиялық биліктің тұтқасынан ұстап, нағыз басшы ретінде кемеліне келген, әділетсіздікке қасқайып қарсы болатын, өзінің адами, өршіл тамаша қасиеттерімен көптеген замандастарынан жоғары тұрған, биік мінбелерде лауазыммен есептесе бермейтін Еркін Нұржанұлы Әуелбековті Торғайға, одан Сыр бойына жібергенде жоғары билік оны Орталықтан алыстау ұстау үшін жіберді деп білеміз. Кезінде Одаққа аты мәлім болған Республика комсомол ұйымының бірінші хатшысы, аса талантты басшы Өзбекәлі Жәнібековті де жаңа облыс болып жатқан Торғай өңіріне жібергенде де мұндай әрекет болмай қалмады. Биікке ұмтылғанды аяғынан тартудан, жоғарылағанның жағасына жармасудан әзір қазақ қауымы құтыла қойды деу қиын. Шындыққа тура қарасақ, бұл осы кезге дейін бірде ұзарып, бірде үзіліп келе жатқан трайбализм деген аурудың нәтижесі болатын. Ал ол жойылмай, біз толыққанды тәуелсіз ел де, өзіміз тәуелсіз елдің азаматы да бола алмаймыз.
Еркін Нұржанұлының Сыр бойына үлкен дайындықпен келгендігі өзі бірінші хатшы болып сайланған 1985 жылдың 22 қаңтарында өткен облыстық партия комитетінің VII пленумында айқын байқалды. Республиканың ауыл шаруашылығы жүйесіндегі, Көкшетау, Торғай облыстарындағы ерекше басшылық қызметтерінен жақсы хабардар облыс активі оны Еркіндік пен Тәуелсіздіктің символындай қабылдады десем, артық айта қоймаспын. Егемендіктің елең-алаңында халық арасында оның атының болашақ республика басшылары деңгейінде аталуы да жайдан-жай емес еді.
Алғашқы кездесуде өзін еркін ұстаған Еркін Нұржанұлының көңіл күйі, сөз саптауы тыңдаушыларға ерекше әсер етті. Қысқа ғана төрт азат жолдан тұратын сөзімен өзі бұрыннан жақсы білетін облыста жұмыс істеуге дайын екенін, үлкен үмітпен келгендігін білдірді. Тіпті осындай қазақтың қара шаңырағындай елге келгеніне қуанышын жасырмады. Өзін сайлаған пленум мүшелеріне шын жүректен ризашылық сезімін білдіре отырып, ол Қызылорда облысының экономикасы мен мәдениетінің дамуы, гүлденуі мен оның республикада өзінің атына лайықты орын алуы, алда тұрған үлкен де жауапты міндеттерді шешу, жаңа белестерге шығуы үшін бар күш-жігерін, білімін еш аямайтынын танытты. Облыстың өзіндік ерекшеліктері мен жағдайларын ескеріп және алда тұрған маңызды әрі ерекше міндеттерді терең түсініп, үлкен жауапкершілік сезіммен жүзеге асыруға тырысатынын білдірді. «Бүгінгі күннен сіздердің қатарларыңызда боламын» дегені қызыл сөз емес, шынайы ықыласы болатын. Оны облыстағы өмірі мен сан салалы қызметі толық дәлелдеді. Ерекең уәде үдесінен шыға білді. Ел де жаңылған жоқ.
Еркін Нұржанұлы өзіне тән іскерлікпен, қажырлылықпен, ерекше дарындықпен облыстағы тірлікке құлшына кірісті. Тарих талай дәлелдеген халық арасында болу оны басқарудың төте жолына апаратынын жақсы білген ол облыс алдындағы міндеттерді жүзеге асыру бағытында көпшілік арасында көбірек болып, облыстың жағдайын тереңірек тануға, өз мақсатын кеңінен түсіндіруге тырысты. Бұл үшін сол кездері қалыптасқан жұмыс нысандарын тиімді пайдалануға ұмтылды. Өзі сайланған қаңтар айынан жыл аяғына дейін 50-ден астам кездесулерде болып, сөз сөйледі. Олар: облыстық партия-шаруашылық активінің жиналысы, облыстық, қалалық, аудандық конференциялар мен пленумдар, халық депутаттарының облыстық кеңесі, партия ұйымдарының есеп беру-сайлау жиналыстары, халық депутаттарының облыстық кеңесіндегі партия тобындағы кездесулер, т.т. болса, келер жылы мұндай 46 кездесу болды. Осындай сан түрлі мәртебелі жиналыстарға қатысып, сөз сөйлеу қанша күш-жігерді, білімділікті қажет ететіні аян. Ол әрбір жиын, әрбір кездесуге үлкен дайындықпен барып, ерекше тебіреніспен сөз сөйлеп жүрді. Өзінен бастап басшыларға көшелерді бекіттіріп, оның тазалығын қадағалаттырды, әлеуметтік проблемалар мен мәселелерді шешуде көмек көрсеттірді. Әр айдың бесінші жұма күндері «Бірыңғай саяси күндер» және ай сайын «Малшылар күні», сондай-ақ «Ашық есік күндері» өткізіліп, барлық бірінші аудандық, облыстық деңгейдегі басшылар еңбек ұжымдарында болып, жағдаймен танысып, жұртшылық алдында есеп берді. Осылай халықпен, активтермен жолығудың түрлі жолдарын, өңірді басқарудың өзіндік жаңаша стилін енгізіп, жаңа амал-тәсілдерді қалыптастырды.
Облыстық партия комитетіндегі қызметімде дәл Еркін Нұржанұлындай жоғары деңгейдегі басшыны, партиялық номенклатураның дәл ондай қайсар қайраткерін көре алмадым. Нағыз тұлға ретіндегі азаматтық өрелілік, қызмет бабындағы ешкімге ұқсай бермейтін ұйымдастырушылық қабілет, саяси іскерлік, аса бір жинақылық, жан-жақты сауаттылық, өзіне де, өзгеге де биік талап қоюшылық, айрықша жауапкершілік, т.т. толып жатқан қасиеттердің бір адамның бойынан табыла беруі өмірде сирек кездесетіні белгілі.
Мұның бәрінің негізі ата қанымен, ана сүтімен берілген тектілік, алғашқы отбасында қалыптасқан, өскен ортасында жетіле түскен факторлар болатын. Әкесі Нұржан Әуелбеков Қазақ ССР-інің еңбегі сіңген мұғалімі, педагогикалық қызметі үшін Ленин және «Октябрь Революциясы» ордендерімен марапатталған, аса беделді, оқымысты, танымал тұлға болған көрінеді. Ал анасы Қалима Әуелбекова тоғыз перзент тәрбиелеген екен.
Еркін Нұржанұлы өзін әркез бәйгеге дайындағандай, бір сәт талап тінін босатып көрмеген жан еді. Кейде бөлім меңгерушілері обкомның асханасында дәмдес болып қалатынбыз. Сонда Ерекең облыстық партия комитетінің қаржы және шаруашылық бөлімінің меңгерушісі Исатай Елубаевқа: «Мына бөлім меңгерушілеріне өз қаржыларына таразы сатып алып бер. Салмақтарын өлшеп жүрсін. Менің салмағым соңғы он жылда 100 грамнан артыққа ауытқыған емес» деп отыратын.
Ерекше саяси басшы ретінде Еркін Нұржанұлы ең алдымен облыстың әлеуметтік-экономикалық жағдайына терең талдау жасады. Негізінен ауыл шаруашылығы бағытында ғана дамып, облыс республика деңгейінен кенже келе жатқан еді. Оған мына фактілер дәлел бола алады. Аймақта шығарылған өндіріс өнімінің көлемі республика көрсеткішінің бір пайызына да жетпейтін. Еңбек ресурстарының төрттен бір бөлігі пайдаланылмады. Әрбір еңбеккердің реалды табысы Қазақстанның орташа көрсеткішінен 1,5 есе кем болды. Тұрғындардың азық-түлік өнімдерін пайдалануы да төмен еді. 1984 жылы облыс халқы, Ленинскіні қоспағанда, 30 келі ет жеді, ал тиісті норма 65 келі болатын.
Осындай облысты тығырықтан шығарудың сан салалы тиімді жолдарын жалықпай іздеді. Тапты. Ең алдымен өңірдің өзіндік мүмкіндіктерін пайдаланды. Сыр бойына Мәскеудің назарын бұрып, аймақ үшін маңызды-маңызды 5 қаулы-қарарларды қабылдаттырды. Оның ішінде мынадай бірер құжатты атай кеткен артық болмас: 1986 жылғы 25 желтоқсанда КСРО Министрлер Кеңесінің «Қазақ КСР Қызылорда облысының әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдету шаралары туралы», 1988 жылы 19 қыркүйекте КПСС Орталық Комитеті мен КСРО Министрлер Кеңесінің «Арал теңізі аймағындағы экологиялық және санитарлық жағдайды түбегейлі жақсарту шаралары, осы бассейндегі су және жер ресурстарын пайдалану мен қорғауды күшейтудің тиімділігін көтеру туралы» қаулылар. Мұндай Орталыққа маңызды құжаттар қабылдату Мұхамедғали Әленұлы Сужиков кезінде де болған еді.
Ерекеңнің кезінде облыста Арал қасіретіне байланысты үлкен жиын өткен болатын. Оған сол кездегі көрші Республика басшылары қатысты. Осындай қажырлы жұмыстардың арқасында Арал теңізінің проблемасы Бүкілодақтық деңгейге, тіпті әлемдік өреге шығарылып, аймақ «экологиялық апат аймағы» деген мәртебеге ие болды. Бұл белгілі жағдайда еңбек адамының жалақысына 15 пайыздық қосымша үлес әкелді. Облыстың үшінші категориядан екіншіге өтуі де елеулі оқиға болды. Оның үстіне, жер кіндігі Төретам өңірі әскери, ғылыми техникалық сынақ поли-гоны болып, қасірет кіндігіне айналған-ды. Осының барлығы табиғаттағы тепе-теңдікті бұзды. Бірақ мұны Сырға келген мәскеуліктер көріп, біліп жүрсе де мойындай қоймады. Орталық, негізінен әскерилердің жағдайын жасап, жергілікті халықпен санаспады. Байырғы тұрғындардың әлеуметтік мәселелері назардан тыс қалды. Бірде Байқоңырдағы әскерилер канализацияның суын Сырдария өзеніне ағызып жібергенде Ерекең Мәскеуден, Ленинскіден шақыртқан кеуделеріне жұқа тоқаш емес, ені қарыс келетін нан пісетін генералдарды қабылдау бөлмесіне топырлатып қойғанын көргендер қазір де жоқ емес. Бұл мәселе арнайы обкомның бюросында қаралып, оған Мәскеуден келген комиссия да қатысқан еді.
Жезқазған өңіріне жататын «Құмкөл» мұнай кенішіне қарасты аймақты Еркін Нұржанұлының облыстың пайдалануына ұзақ жылға жалға алу туралы келісімге қол жеткізуінің Сыр бойы халқының әл-ауқатын, тұрмыс-тіршілігін көтеруге қаншалықты пайдасы болғанын қазір дәлелдеп жатудың өзі артық. Облыста мұнай өнімін өндіру үшін геологиялық барлау жұмысы тиянақты жүргізіліп, 1988 жылы алғашқы өнімге қол жеткізілді. Сол кездері іске кіріскен, өңірдің экономикасында өзіндік орны бар «Шалқия» кенішін, аэропорт, жүздеген тұрғын үйлер, т.т. деп жалғастыра беруге болады. Иә, айта берсең, толып жатыр. Осыларды жүзеге асыру тек Ерекең сияқты ерлердің ғана қолынан келетін еді. Мұның бәрі жұртшылықтың көңіл күйін де ерекше көтергені белгілі.
Еркін Нұржанұлы облыстың артта қалу себептерінің бірін кадрлық саясаттан іздеді. Бұл мәселе арнайы облыстық партия комитетінің пленумында қаралды. Кадрлар арасындағы парақорлық, қоғам мүлкін талан-таражға салушылық, пайдакүнемдік, жағымсыз қылыққа бейімделе қоюшылық, жағымпаздық, өз абыройын өзі түсірушілік қатты сынға ұшырады. Салтанатшылдықпен, жетістіктерді далитып көрсету, кемшіліктерді жасыру фактілерімен аяусыз күрес жүрді. Тәртіп бұзушыларға жариялылық жасалып, сын және өзара сынның дамуы үшін объективті жағдай жасалды. Төменнен бақылау күшейтілді. Алғашқы екі жылда 200-ден астам облыстық, қалалық, аудандық партия комитеттерінің номенклатурасындағы басшы кадрлардың жұмыстан босауы бұған дәлел бола алады. Бірақ ешкімге артық қиянат жасаған да, жасаттырған да емес.
Облысқа жаңа басшының келуімен сан жылғы тоқыраудан шаршаған халықтың арыз-шағымдары обкомға қардай борады. Мысалы, 1985 жылы өткен жылмен салыстырғанда шағымданушылар қатары 4,4 есе көбейді. Жұртшылық үніне сергек Ерекең арызды толық оқып, тиісті тапсырма беретін. Оны арыздардағы негізгі мәселелердің асты қара сиямен сызылғанынан байқайтынбыз. Мәселелері жергілікті жерде шешіліп жатқан соң жұртшылық Мәскеу, Алматыға хат жолдауды күрт азайтты. Әрине, осы сәтті пайдаланып қалғысы келгендер де болмай қалмады. Алайда олар дегеніне жете алмады.
Еркін Нұржанұлының ерекше қабілеттілігі кабинетіне кіргенде үстел бетінің жаңа сүртіп алғандай тап-таза жататынынан байқалатын. Жұмыс бабында қағаздар аса көп болды. Солардың барлығын тез оқып үлгіретін, қажетті жеріне өзіндік белгілер қоятын. Бұған таңғалмаған обкомда адам болмады. Біздің бөлім тарапынан да пленум, активтерге, басқа да жиналыстарға талай баяндамалар дайындалды. Олар сағат 9-10-дарда берілгенімен, түскі үзіліске дейін қайтып жататын. Содан ескертпелерін толықтырып, мәтінді қайта ұсынатынбыз. Осы үдеріс баяндамаларда тағы да қайталанатын.
Мәскеуде өткен, жұмысына Е.Әуелбеков қатысқан КОКП Орталық Комитетінің бір пленумы еске (жергілікті уақыт бойынша сағат 14.00-15.00 шамасында) түсіп отыр. Ал оның материалдары бойынша біз келесі күні еңбек ұжымдарында сөз сөйлеу үшін облыстың басшы кадрларына баяндама тезистерін дайындауымыз керек болатын. Мәскеуден телетайп арқылы материалдар түскен кезде түн ортасына дейін отыруға тура келді. Әдетте, бұл ақпараттық материалдар аймақтардағы қазіргі жағдаймен байланысты және айтарлықтай көлемді болды. Тезис екі тілде дайындалды.
Республикалық деңгейдегі Еркін Нұржанұлы сияқты өресі биік шынайы басшыға материалдар дайындау оңай емес ті. Мен шағын жиналыстар мен кездесулерге қатысты материалдар турасында болған бір жайды тағы да айтсам, оны тек Ерекеңнің әділеттілігін көрсету үшін ғана қайталап отырмын. Мәтіндер көбіне орыс тілінде дайындалатын. Ерекең ойларын көмекшісі Кеңес Махамбетовке айтып, сөздің негізін сол дайындап жүрді. Содан сөз көбіне жиналыс болатын күні біздің бөлімге тиеді де, біз барымызды салып тығыз аударамыз. Ол кезде компьютер атымен жоқ. Бұл жағдайда сөзді ауызша сөйлеу стиліне жақындатуға уақыт жетпей жататын. Сол себепті мұндай жүйемен дайындалған материал ойдағыдай сапалы бола қоймайтын. Осы үшін мен бөлім меңгерушісі ретінде ескерту де алдым. Оны мойындап қана қоймадым, Ерекеңе ойларын бізге айтуын, сөйтіп сөйленер сөздің мәтінін бірден қазақ тілінде дайындау жөнінде ұсыныс жасадым. Мұны дұрыс екен дегенімен, орысша ойлап, көбіне орысша сөйлеп дағдыланған Ерекең бұл жолға бара қоймады да, бұрынғы сүрлеумен кете берді.
Облыстық партия комитетінің кезекті бір бюросының басталар алдында Ерекең әдеттегідей залдағы отырғандарды бір шолып өтті де, кейбір кісілерді қағытып тастайтын өзінің ежелгі әдетімен, маған көз тастап: «Бакиров – кандидат каких-то, исторических наук, до сего времени не предоставил мне удовлетворяющего материала» деп салды. Мен де адам баласымын ғой, бұл жолы осыншалықты көпшіліктің алдында арамызда болған әңгімені ұмытып, мына сынауына қатты ренжідім. Кінә жалғыз менде емес еді. Сол себепті мен: Ереке, әркім өз сөзін өзі жазуы керек қой, – деп қарсы жауап бердім. Кеңейтілген бюроға шақырылғандар көп, бұрын пленум өтетін зал лық толы еді. Енді адуынды бірінші хатшы бөлім меңгерушісіне не істер, не дер екен деп жұрт аңтарылып қалды. Бірақ текті адам ғой, маған ешнәрсе айтпады. Басқа біреу болса, маған дұрыс материал дайындай алмасаң, мен сені несіне ұстап отырмын деп тіпті тиісті шара қолдануға барар еді. Ондай жолға бармағанымен, ашуланғаны түрінен байқалды. Содан тосылып бір сәт үнсіз отырды да, бюроны әрі қарай бастап кетті. Кейін жеке кездескенде де бұл туралы ештеңе демеді. Ішінде не болғанын өзі білсін. Өзім ерекше сыйлайтын кісіге ұстамсыздық танытқаныма мен кейін біраз қысылып жүрдім. Бірақ кешірім сұрағаным жоқ.
Еркін Нұржанұлы – намысшыл басшы еді. Әсіресе, облысқа қатысты мәселеге аса жауапкершілікпен қарайтын. Өзі көбіне орысша сөйлеп жүргенімен, ұлттық қасиеті басым, халықшыл қайраткер болатын. Ол кезде қазақтың орысша сөйлеуіне жұртшылық елең ете қоймайтын. Мұндай сәнді бұзғысы келмей жүргендер әлі баршылық қой. Бірақ Ерекеңнің ұлттық рухы биік екені, азаматтық намысы айқын байқалатын.
Ол кездері облысаралық ақындар айтысы дәстүрлі өткізілетін. Сондай бір айтыс Павлодарда Оңтүстік Қазақстан ақындарымен болды. Біз хатшының жеке тапсырмасымен айтысқа баратын ақындарымызды облыс орталығына жинап, арнайы дайындадық. Оған белгілі жазба ақындарымыз қатысып, ақыл-кеңестерін айтып, республиканың, жарысушы облыстардың әлеуметтік-экономикалық жағдайлары туралы қажетті-қажетті деген мәліметтер жинадық. Бірінші хатшы «ақындарды өзің басқарып бар» деп Павлодарға мені жіберді. Мұнда келгенде айтыстың аса тартысты жағдайда өтетінін байқадық. Көрші ағайындар бізден бұрын келіп, алдағы жеңіс үшін еш аянбай, барын салыпты, артық та кетіпті. Осыларды білгеннен кейін айтысты ұйымдастырушылармен арнайы сөйлестік. Естіген-білгендерімізді ортаға салдық. Жарыстың барынша әділ өтуі жөнінде талап қойдық. Облыс басшысының бізді жайдан-жай жіберіп отырмағанын, әр сәтіміз бақылауда екенін ескерттік. Сонымен не керек, екі облыс тең түстік. Жюридің шешімі осылай болды. Бұл бізге жеңіспен тең еді.
Павлодардан келгеннен кейін жағдайды басшыға толық баяндадым. Ерекең де теледидардан берілген айтыс туралы хабарды жібермей қарапты. Кейбір әділетсіздіктерді байқап қалса керек. Репертуарда Арқаның әуендеріне орын бермегендігімізді ескертті. Аралдық Рысбек жырауға «арқалы бала екен» деп сүйсінісін білдірді. Павлодарда өткен айтыс туралы ойын және кейін облыстың «Қайсар» футбол командасының шымкенттіктермен кездесуінде қонақтардың жетекшісі тарапынан кеткен артық іс-әрекеттерді Ерекең көрші облыстың басшысымен бір кездескенінде арнайы әңгімеге арқау еткені әлі есімде.
Еркін Нұржанұлы өзінің күнделікті жеке жұмыс режимін де жүйеге түсірген, оның қатаң сақтайтын және осыны қарамағындағы қызметкерлерден де талап ететін. Түскі үзіліске сағат 13-те шығып, 14-ке 10 минут қалғанда қайта оралатын. Мен көмекшілеріне: «Күлше жеңгеміз табалдырықта тарелка ұстап тұрады ма?» дейтінмін. Сөйтсем Ерекең жуынады да түстігін ішіп, сонан соң он-он бес минуттай пианинода ойнап, киініп жұмысқа кете беретін көрінеді.
Еркін Нұржанұлы туралы әлі де айта беруге болар еді. Алайда осылардың өзі оның ерен қайраткерлік һәм басшылық болмысынан хабардар ете алады деп ойлаймын. Осылай берісі облысымыздың, әрісі республиканың әлеуметтік және экономикалық, рухани дамуына ерекше үлес қосқан Ерекең өзінің өмірлік мұраты мен қажырлы қызметінде халықтың мүддесін асқақ қойды. Сол үшін бар қабілет-қарымын, парасат-пайымын түгел жұмсады, еш аянбады. Осындай саяси қайраткер, қайсар басшы туралы сөзімді қазақтың белгілі ақыны Кәкімбек Салықовтың мына өлең жолдарымен аяқтағым келеді:
Ер еді ғой
Еңбек етсе міні жоқ,
Қатал деме,
Еккен нәзік гүлі көп.
Сан айқасқа атой салып кірісті,
Ары таза кемеңгердің бірі боп.
Расында да, нағыз шынайы тұлға, Көкшетау, Торғай және Қызылорда облыстық партия ұйымдарының бірінші басшысы болған, халыққа қызмет етуді өзінің бар мақсат-мұраты санаған көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері туралы бұдан артық айту қиын да шығар.
Әбдіжәлел БӘКІР,
саяси ғылымдардың докторы,
Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің
профессоры
