Елдің өркендеуіне өз үлесін қосып, саналы ғұмырында аянбай еңбек еткен ардақты азаматтардың есімі ешқашан ұмытылмайды. Өз ісінің білгірі атанған қайраткерлердің атқарған қызметі мен ел дамуына қосқан үлесі ұрпаққа үлгі-өнеге болып қала береді. Саналы ғұмырында заң саласының білікті де білімді маманы атанып, туған жердің сүйікті перзенті ретінде көпшілік алғысына бөленген тұлғалардың бірі – Сүлеймен Есқараев. Ол – өз елінің мақтанышы. Кеңес үкіметіне қарсы және ұлтшыл деген айып тағылып, саяси қуғын-сүргін құрбаны болған республиканың тұңғыш прокуроры.
Прокуратура саласының қалыптасуында үш маңызды кезеңді атап өтуге болады. Қазақстан прокуратурасының алғашқы қалыптасуы мен дамуы 1922 жылдың 13 шілдесіндегі Қазақстан Орталық Атқару Комитеті 3-ші сессиясының шешімінен бастау алды. Содан кейін Әділет халық комиссариатының құрамында мемлекеттік прокуратура органы құрылды. Соған сәйкес Әділет халық комиссары республика прокурорының міндетін қоса атқарды. Осы сессияда «Прокурорлық қадағалау туралы ереже» бекітілді.
Прокуратураның дамуының екінші кезеңінде яғни, 1933 жылы оның өкілеттігі кеңейе түсті. Әділет халық комиссары жанында прокуратура басқармасы құрылып, дербестікке қол жеткізді. Оның тарихында тұңғыш рет прокурордың міндеттері Әділет халық комиссарынан бөлінді.
1936 жылы 5 желтоқсанда КСРО өзінің жаңа Конституциясын қабылдады, сол оқиға республика үшін тарихи маңызға ие болды. Қазақстан автономиялы республикадан одақтық республикаға айналып, КСРО-ның құрамындағы тең құқықты мемлекет болды. Қазақстан 1937 жылы өзінің алғашқы Конституциясын қабылдады.
Осы сәттен прокуратураның дамуы мен нығаюының үшінші кезеңі басталып, Әділет халық комиссарынан прокуратура толық бөлінді. Республика құқық қорғау органдарының дербес құрылымы ретінде жұмыс жасай бастады. Қазақ КСР-ның тұңғыш дербес прокуроры С.Есқараев болды.
Сол жылдың 11-ші қарашасында Әділет халық комиссары және прокуратураны бөлу туралы бұйрық шығып, республика прокуратурасы тікелей КСРО-ның прокурорына бағынатын болды.
Прокуратураға мемлекеттік мекемелердің, қоғамдық және жекеменшік ұйымдары іс-әрекетінің заңдылығына, сонымен қатар жеке адамдардың, тергеу органдары, анықтау және т.б. органдары қызметін қадағалауды жүзеге асыру жүктелді.
Алайда, прокуратураның тарихында қалыптасқан күрделі жағдайларға байланысты өзінің құқық қорғау міндеттерін толық көлемде жүзеге асыра алмаған кезеңі де болды. Кеңес үкіметіне қарсы және ұлтшыл деген айып тағылып, саяси қуғын-сүргін құрбаны болған сегіз арысымыз бар. Олар – Нығмет Нұрмақов, Нұртаза Ералин, Сәдуақас Мәмбеев, Жанайдар Сәдуақасов, Боран Айтмағамбетов, Қанай Боранбаев, Мырзағұл Атаниязов және Сүлеймен Есқараев. Тек 1937 жылдың өзінде ғана прокуратура органдарынан 40-тан астам қызметкер негізсіз жұмыстан шығарылды, солардың бірқатары революцияға қарсы және ұлтшыл топтарға қол ұшын берді деген желеумен қамауға алынды. Бұл жаппай саяси қуғын-сүргін кезеңі еді. Осы кезеңде қазақтың қаншама зиялы азаматтары қуғын-сүргінге ұшырап, жазықсыз атылды. Сол қысылтаяң шақтың өзінде прокуратура органдарында өз жұмысына адал жандар заңдылықтың мүлтіксіз орындалуы үшін жан аямай күресіп жатты. Солардың бірі Қазақстанның тұңғыш прокуроры, белгілі мемлекет қайраткері Сүлеймен Есқараев еді.
Ол 1897 жылы 17 тамызда Қызылорда облысы Қармақшы ауданында дүниеге келген. 1910-1918 жылдары Ақмешітте (қазіргі Қызылорда) кірпіш зауытында, темір жолда жұмыс істеп, Азамат соғысына қатысады. 1919-1920 жылдары Ташкенттегі кеңес-партия мектебінде оқиды. 1920-1925 жылдары РК(б)П Сырдария облысы комитетінің нұсқаушысы, бөлім меңгерушісі, Ташкент облысы төтенше комиссиясы бастығының орынбасары, Ақмешіт уездік-қалалық кеңесі атқару комитетінің төрағасы, РК(б)П Түркістан ОК бақылау комиссиясы төрағасының орынбасары, Сырдария облысы кеңесі атқару комитетінің төрағасы, РК(б)П Сырдария облысы комитеті ұйымдастыру бөлімінің меңгерушісі, 1925-1928 жылдары Қазақ АКСР ішкі істер халық комиссары қызметтерін атқарады.
1928 жылы Кеңестер билігі тарапынан ұлтшыл ретінде айыпталып, Қазақстаннан қуылып, Орынбордағы өлкелік милиция мектебінің бастығы болады. 1930-1933 жылдары Мәскеуде Бүкілодақтық жоспарлау академиясында білімін жетілдіріп, 1933-1937 жылдары аралығында Қарағанды облысы кеңесі атқару комитетінің төрағасы, 1936 жылдың ақпанында Юстиция халық комиссары және республика прокуроры болып тағайындалады.
1936 жылдың 17 сәуірінде РСФСР Юстиция халық комиссариатының кеңесінде Қазақстандағы Юстиция және прокуратура жағдайын жан-жақты түсіндіріп, мәлімдеме жасайды. Көтерілген мәселелер бойынша кеңес 19 баптан тұратын арнайы қаулы қабылдайды.
Сүлеймен Есқараев аз уақыттың ішінде аса маңызды мәселелерді көтеріп, олардың оң шешімін табуға қол жеткізеді. 1937 жылдың бюджетіне Юстиция комиссариаты ғимаратының құрылысын жүргізу енгізіліп, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Қарағанды облыстарында ұлттық құқықтық мектептер ашылады. Қазандағы заң институтына 50 орын (ұлттық кадрлар үшін) бөлінеді. 1936 жылдың күзінде Қазақстанның өз алдына тәуелсіз прокуратурасы құрылады. Сүлеймен Есқараев Юстиция комиссариатын 1936 жылдың 17 тамызына дейін басқарады. 1937 жылы Қазақстан комиссарлары Кеңесі төрағасының орынбасары қызметінде болып, сол жылы Қазақстан компартиясының бірінші съезінде Сүлеймен Есқараевқа халық жауларымен байланысы бар деп жалған айып тағылып, съезде «Есқараев контрреволюцияшыл ұйымда болғандығын мойындады» деп хабарлаған күні жалған айыппен тұтқындалады. /207-208 бет/
Сүлеймен Есқараев алдын ала тергеу барысында да және одан кейін де республика прокурорымен кездестіруді бірнеше рет сұраған екен. Оны тергеу құжаттарындағы жазылған қағаздар дәлелдейді. Бірақ барлық өтініші ескерусіз қалған. Ал КСРО Жоғарғы Сотының әскери алқасы 1938 жылғы 25 ақпанда оны атуға үкім шығарады. Сот мәжілісі бар болғаны 20 минутқа созылған. Осы санаулы сәттерде айтулы азаматтың, адамның тағдыры оп-оңай шешіле салған. Сол кездегі «Социалистическая Алма-Ата» газетінде жарияланған хабарға сүйенсек, онда КСРО Жоғарғы Соты Әскери алқасының көшпелі сессиясы өзінің жабық сот мәжілісінде 19 адамға «ұлтшыл-фашист, троицкисшіл-бухариншілдер» деген айып тағып, оларды ату жазасына кескені айтылады. Олардың алдыңғы қатарында қазақтың арыс азаматтары Ұ.Құлымбетов, Т.Жүргенов, Ж.Сәдуақасов секілді толымды тұлғалармен бірге С.Есқараев та болады.
Жары Мәуия Есқараева да «Алжир»-ге айдалады. Алматыдан Қызы Әлия, баласы Марат «халық жауының ұрпағы» ретінде тәрбиелейтін мекеме – балалар үйіне алынады. Сүлейменнің туған ағасы Сейдалы Маратты балалар үйінен айламен алып кетіп, ер жетуіне үлкен үлес қосты. 1957 жылы 5 қарашада Сүлеймен Есқараев ақталды.
Бүгінде Қызылорда қаласының бір көшесі Сүлеймен Есқараевтың есімімен аталады. Үкіметтің 1997 жылғы 3 желтоқсандағы №1485 қаулысына сай, облыста «Есқараевтың 100 жылдық тойы» кеңінен атап өтіліп, ол дүниеге келген Қармақшы ауданындағы №27 Жосалы лицейіне есімі берілді. Сондай-ақ, мерейтой қарсаңында Бас прокуратура жанындағы Заңдылық, құқық тәртібі проблемаларын зерттеу және прокуратура органдары кадрларының біліктілігін арттыру институты Сүлеймен Есқараев есімімен аталады.
2013 жылы облыс орталығында Қазақ КСР-ның тұңғыш дербес прокуроры Сүлеймен Есқараевтың туғанына 115 жыл толуына арналған мерекелік шара кеңінен атап өтілді.
Мерекелік шара шеңберінде алдымен облыстық прокуратура ауласында Сүлеймен Есқараев ескерткішінің ашылу салтанаты өтті. Ескерткіш авторы – сол кездегі ҚР Суретшілер одағының мүшесі, Мәдениет саласының үздігі Мұратбай Үмбетов. «Ұлттық рух тұлғасы» атты театрландырылған қойылымнан соң, сол кездегі облыс әкімі Қырымбек Көшербаев, ҚР Бас прокурорының орынбасары Нұрмаханбет Исаев, облыстық ардагерлер кеңесінің төрағасы Сейілбек Шаухаманов Сырдан шыққан заңғар заңгер рухына тағзым етіп, ескерткішті ашты. Аталған шара аясында облыстық прокуратура ғимаратында Сүлеймен Есқараев атындағы ведомстволық мұражай ашылды. Облыстық прокуратураның бастамасымен ашылған мұражайға тәуелсіз Қазақстанның қалыптасу кезеңі мен Қызылорда облысының және прокуратура органдарының даму тарихы, тұңғыш прокурордың өмірі мен қызметіне қатысты деректер қойылған. Мерейтойлық шара Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің Студенттер сарайында «Сүлеймен Есқараев: Тәуелсіз Қазақстан прокуратурасының қалыптасуы мен дамуы» атты ғылыми-тәжірибелік конференцияға жалғасты.
Конференция соңында Сүлеймен Есқараевтың өмірі мен қызметіне арналған деректі фильм мен «Тарланбоз» кітабының тұсаукесері болды.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында айтылған міндеттердің бірі – туған елді түлетуге үлес қосқан азаматтарды дәріптеу екені белгілі. Осы ретте М.Мәметова атындағы Қызылорда педагогикалық жоғары колледжінде кездесулер мен семинарлар өткізіліп тұрады. Түптеп келгенде, бұл – аға буынға деген құрметтің жарқын көрінісі, ұлы тұлғалардың тағылымын жастардың санасына сіңіру жолы.
Лаура АХМЕТОВА,
М.Мәметова атындағы Қызылорда педагогикалық
жоғары колледжі КМҚК құқық пәнінің оқытушысы,
педагогика ғылымдарының магистрі
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
