Абайтану – А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейханов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердіұлы, М.Дулатов, М.Әуезов, т.б. белгілі азаматтар іргесін қалаған, бүгінде өз алдына отау тіккен, көп іс тындырған, әдебиетіміздің тарихындағы дербес ғылыми сала. Абайтану әсіресе, 50-жылдардың орта шенінен бергі кезеңде қарқынды дамыды. Атап айтқанда, 1956 жылы жарық көрген Х.Сүйіншәлиевтің «Абайдың қара сөздері», Қ.Мұхамедхановтың 1959 жылы жарияланған «Абай шығармаларының текстологиясы жайында» атты ғылыми монографияларын кеңестік абайтанудың алғашқы ірі жетістігі деп бағалауға болады. Мұнан кейінгі уақыттарда да ақын шығармаларын әдеби жанрлардың әр қырынан қарастырған түрлі зерттеу кітаптары мен мақалалар, іргелі ұжымдық жинақтар басылып шықты.
Ұлы ақынның 150 жылдық мерейтойының ЮНЕСКО тарапынан атап өтілуі де абайтануға жаңа қарқын, тың шабыт бергендей болды. Осынау айтулы мереке қарсаңында жарыққа шыққан елеулі еңбектердің қатарында З.Ахметовтың «Абайдың ақындық әлемі», Ғ.Есімовтің «Хакім Абай», Қ.Мұхамеджановтың «Абай мұрагерлері», М.Мырзахметовтің «Абайтану тарихы», Ж.Ысмағұловтың «Абай: ақындық тағылымы» және т.б. кітаптарды атауға болады.
Абай шығармаларын зерттеу жұмыстары қилы кезеңдер мен қиын асулардан өтіп, талай табыстарға жетсе де, ақынның төл мұраларын еркін елге тән жаңа көзқарас тұрғысынан сараптап, мәтіндерге кеңестік идеология «күйесінен» толық арылтатын дәйекті текстологиялық талдау жүргізу жұмыстары біржола аяқталды деп айта алмаймыз. Шынында да, Абай шығармаларына мәтіндік сараптаулар жүргізу кемелденді деуге әлі ертерек. «Таулар алыстаған сайын биіктей түседі» демекші, жаңа мыңжылдықтар тоғысында ақын мұралары дәуір өзгерістерімен үндесіп, тың мазмұн, соны сипаттарға ие болуда. Бұл орайда Абай шығармалары замана талабына сай ғылымның түрлі салалары бойынша зерттеу көзіне айналып, жаңа қырларымен танылуы көңіл қуантады. Абайдың дүниетанымы мен әлеуметтік көзқарастары бүгінгі күн мінберінен зерделеніп, қоғамдық пікірталастардың азығына айналуда. Әсіресе, философ ғалымдар өздерінің кеңестік саясаттың уысында кеткен үлесін толтыруға құлшына кірісті. Белгілі себептермен уақытында түбегейлі зерттеліп, білікті ғалымдардан тиісті бағасын алып үлгермеген Абай әлемінің ашылмаған сыры әлі көп. Кеңестік дәуірдің ғалымдары Абайдың адами көзқарастарында орыс зиялыларының әсері (Лермонтов, Некрасов, Пушкин, Толстой, т.б.) мол десе, қазіргі зерттеушілердің бір тобы оны «батыстан үйренген» (Дрэпер, Гете, Спенсер, Байрон) деп, екінші бір тобы «ол шығысшыл ақын» (Фердоуси, Физули, Жәми, Науаи, т.б.) дегенді айтып жүр. Соңғы кезде ақынның діни-әлеуметтік философиясына да біржақты баға беріліп, тіпті, үстірт, теріс пікірлер де байқалып қалды.
Қысқасы, Абайдың дүниетанымы жөніндегі ғылыми-қоғамдық пікірталас басталып та кетті. Тек «Әттең, Әуезов болғанда» деген өкінішті тіркес ойыңа еріксіз түседі. «Әттең» дейтініміз 60-шы жылдарға дейін Абайды идеалист, діншіл, буржуазиялық ойшыл дейтін сыңаржақ пікірдің үстем болғаны жасырын емес. Осы мәселе жайында академик С.Қирабаевтың «Идеологиялық қыспақ Мұхтар Әуезовтің Абай туралы зерттеулеріне де белгілі дәрежеде әсер еткені оның әр жылдары жазғандарын салыстыра қарасаң, анық көзге шалынады. Осы жағдайлар қазір ұлттық әдебиеттің негізгі даму кезеңдерін, Абайдың осы процестегі орнын бүгінгі тәуелсіз елдің мұрат-мақсаттары тұрғысынан байсалды зерттеуді қажет етеді», – деген орынды да ойлы пікірлері бұл сөзімізді растай түседі. М.Әуезовтің өміріндегі осы кезең туралы ұлы жазушының замандасы, көрнекті әдебиеттанушы Ә.Қоңыратбаев мынадай естелік айтады:
«…Ұзамай Абайдың юбилейі келіп, онда Сәбит Мұқанов Абай философиясы жөнінде баяндама жасады. Шынымды айтсам, баяндама көңілдегідей болмай шықты. Сөз кезегін алған Мұқаң мінбеге көтеріліп: – Абайдың философиясын зерттеу, әрине, жақсы бастама. Бірақ, оны журналистік шолу емес, теориялық тұрғыда зерттеген дұрыс болар еді. Абайдың әдеби мұрасына келгенде оның ақындығын баса көрсеткеніміз жөн. Пушкиннің философиясын зерттеп, олжа тапқандар орыс халқында көп емес. Олар Пушкинді «ұлы ақын» деп дәріптейді. Біз де осы арнаға түссек қайтеді?», – деді. Бұл арада Әуезовтің Абай философиясынан саналы түрде бас тартып, «құрулы қақпаннан» қашқақтайтын себебін де сезетіндейміз. Демек, зерттеушілердің Абай философиясы жайында айқын принципті ұстанымының болмауы да түсінікті жайт.
Абайдың дүниетанымы мен философиялық көзқарастары дегенде ғалымдардың алдымен ауызға алып, тілге тиек етері – оның 38-қара сөзі. Сондықтан біз де ақынның аталған еңбегінің айналасында ой қозғап, пікір білдіргенді жөн көрдік.
Зерттеушілерге мәлім, Мүрсейіт көшірген Абай қолжазбалары қанша көп болғанмен, кейінгі ұрпаққа оның үш нұсқасы ғана аман жетті. 1909 жылы Санкт-Петербургта қырым-татар зиялысы Ильяс Бораганский баспаханасынан Кәкітай мен Тұрағұл (Құнанбаевтар) шығарған ақынның тұңғыш өлеңдер жинағы мен С.Шорманов, Р.Жандыбаев көшірмелері болмаса, Мүрсейіттің осы үш қолжазбасы – Абай шығармаларының түпнұсқасы ретінде қарастырылатын бірден-бір құнды жәдігер. 1905, 1907 және 1910 жылдары көшірілген бұл нұсқа негізінен үш тақырыпты қамтиды:
«Китаб тасдиқ» (2-18 б) «Китаб Ғақлия» (19-65 б), 3) Абай мен оның балаларының өлеңдері мен поэмалары (66-188 б). Барлық көлемі – 225 беттей. «Китаб тасдиқ» – арабшадан аударғанда «Сенім кітабы» дегенді білдіреді. Алайда, оқырмандар мұндай шығарманы ақынның ешбір жинағынан кезіктіре алмайды. Неге десеңіз, Абайдың бұл туындысы Мүрсейіттің барлық нұсқаларында да жеке атаумен, әрі рет саны бойынша алдымен жазылған дара, һәм өзгеше мәнді еңбек екендігіне қарамастан, ақынның толық жинағын құрастырушылар оны 38-ші сөз есебінде «Китаб ғақлияға», яғни «Ақыл кітабына» (қазіргі қарасөздер) қосып жіберген.
1933 жылы М.Әуезов пен І.Жансүгіровтің құрастыруымен Абайдың тұңғыш толық жинағы басылған болатын. Ал, осы арада «не себепті құрастырушылар «Китаб тасдиқты» жеке тарау етпеген?» дейтін заңды сауал туындайды. Біздіңше, байлар мен дін өкілдерін қуғынға түсіріп, мал-жанын тәркілеп жатқан 30-шы жылдарда діни бағыттағы шығарманы өз атымен жариялау – абыройсыз еңбек. Осындай ауыр мезгілде Әуезов «Сенім кітабын» қарасөздердің арасына тығуға мәжбүр болған. Жоғарыда айтылғандай, кейінгі кездерде де зерттеушінің «қара сөздерді» қайта қарайтындай жағдайы бола қойған жоқ…
«Китаб тасдиқ» туралы ғалымдардың біразы пікір білдірген. Солардың бірі – профессор Б.Кенжебаев: «Бірқатар зерттеушілер Абайдың қара сөздерін ғылыми трактат деп айтпақ болады. Біздіңше, бұл қолайсыз. Өйткені, Абайдың қара сөздері түгелімен ғылыми еңбек емес. Тек, бірнеше сөзі ғана ғылыми талдау, ғылыми қорытынды. Бұл сөздерді Абайдың өзі «тасдих» деп атаған» десе, белгілі ғалым Х.Сүйіншәлиев қара сөздерді алты топқа бөліп, соның екіншісін «тасдих ретінде келетін философиялық трактат» атайды. Ал, әдебиетші-ғалым Қ.Сыдиықов отыз сегізінші сөз 1905-1907 жылдардағы Мүрсейіт қолжазбаларында «Китаб тасдих» деп аталғанын есімізге салады. Қазақ қолжазбалары ғылыми сипаттамалардың 4-ші томы, 26-шы бетінде Абай сөздерінің ең толық нұсқасы 1910 жылғы Мүрсейіт көшірмесі екендігі ескертіледі. Әйтсе де, жоғарыда аталған зерттеу еңбектерінің көпшілігінде қара сөздердің рет саны шатастырылған. Бірсыпыра ғалымдар қолжазбадағы «тасдиқ» сөзін «тарих» деп қате оқығаны байқалады. Анығында 1910 жылғы Мүрсейіт көшірмесінің бірінші бетінде былай деп жазылған:
«Китаб тасдиқ» қайырлы сағатта бітіп… Дайырбай Қожан ұғлына бағышлап жаздым, хижраның 1327 йылында, миләди 1910 йылында, апрельдің 20-күнініде йазғушы – Мүрсейіт Бікеұғлы». Яғни, «Китаб тасдих» – Абайдың өзі қойған атауы. Мұндай мазмұны күрделі шығармаға Мүрсейіттің өз бетінше ат қоюы екіталай нәрсе.
Абайдың қара сөздеріне текстологиялық жұмыс жүргізудегі ең бір табысты кезең – 1977 жыл. Осы жылы проф. Ы.Дүйсенбаевтың алғы сөзімен жарыққа шыққан ақын шығармаларының екі томдығы абайтанушылардың айтарлықтай жетістігі екені даусыз. Еңбекте тұңғыш рет Абай шығармаларының барлық басылымдары мен Мүрсейіт көшірмелері (1905, 1907, 1910) түгел салыстырылып, Абай өлеңдері мен қара сөздеріне едәуір түзетулер мен өзгерістер енгізіледі. Осының нәтижесінде ақын мұрасының қайсыбір бұрмаланған тұстары өзінің түпнұсқа мазмұнына жақындай түсті. Бұл орайда атап өтерлік нәрсе, жинақты құрастырушылар басылымды оригиналға сәйкестендіріп, көне түркі, шағатай, араб, парсы, татар тілдеріндегі сөздерді барынша тексеріп, оларды бастапқы қалпында жазуды мақсат тұтқан. Кейінгі кезеңде кейбір абайтанушылар Абайдың қара сөздеріндегі түркі-татар элементтерін түгел алып тастауды ұсынып жүр. Сондықтан ақын мұрасына орынсыз өктемдік жасап, әркімнің өз қалағанын істеуге жол берілмеуі тиіс. Оның үстіне Абай мұралары бүкіл адамзатқа, одан қалса күллі түркі жұртына ортақ аяулы жәдігеріміз екенін әрдайым естен шығармағанымыз абзал.
Әрине, «Абайдың қара сөздерін қалай атағанымыз жөн?» деген сауал бүгінгі әдебиетшілердің алдында тұрған күрделі мәселе емес. Әйтсе де, ұлы ақын шығармалары түбегейлі зерттеліп бітпегенін ескерсек, «түпнұсқаның аты – түпнұсқа» дегеннен басқа айтар уәжіміз бар ма? Бұл тұрғыдан келгенде ілгергі ғалымдар «Әуезов дәуірінің илеуінде» қалса, кейінгілер уақыт, заман ағымы өзгергенмен сол баяғы көне сүрлеуден шыққысы келмейтін сыңайлы.
Рас, қарасөз дегеніміз – проза. Бірақ, Абай шығармасының аты «қара сөз» немесе «проза» емес қой?!
Әрбір шығарманың аты һәм атына сай заты болуы – заңды құбылыс. Мәселен, ақын еңбегінің орыс тіліне «Сөздер кітабы» («Книга слов») деп аударылуы да шығарманың ішкі мазмұнына сай сыртқы үйлесімін тапқан дей аламыз ба? Бұған қарағанда шығыс әдебиеті дәстүріндегі «Қорқыт ата кітабы», «Құтты білік кітабы», «Хикметтер кітабы», «Ақиқаттың сыйы» не болмаса, «Түрік сөздерінің кітабы» деген атаулар Абай талғамына жақын жол табары хақ. Олай болса, «Сенім және Ақыл кітабы» сынды аты да ақын шығармасының құнын арттырып, мәнін аша түсері даусыз. Бұл арада айта кететін тағы бір жайт, «Китаб тасдиқ», яғни «Сенім кітабы» – ғылыми трактат әрі тәфсір, ал, «Ақыл кітабы» – өсиет, толғаныстар жинағы десе болғандай.
Абайдың қара сөздерін қалай атау турасында пікір айтушының бірі Х.Сүйіншәлиев: «…Дұрысында Абайдың қара сөздерінің бәрін бір алып қарап, бәріне ортақ прозаның бір түрін атауға болмайды. Сондай-ақ, оларды бір атпен атап, не ғақлия, не изречение, не әңгіме т.б. деуге болмайды… Бәрін қара сөз демей әр сөзін бөлек аттармен атаса, өте ыңғайлы болар еді» – дейді (Абайдың қара сөздері». – Алматы, 1956 жыл). Автордың 38-ші сөзді бірде «тасдих», бірде «ғақлия» деуі, енді бірде, оны «китаб тарих» деп бұрмалауы, 9-шы, 10-шы сөздердің орнын шатыстыруы, 1-ші, 7-ші, 8-ші, 23-ші сөздерге байланысты үстіртін пікірлері тек оның өзіне ғана емес, оған дейінгі және кейінгі бір қауым зерттеушілерге де қатысты кемшіліктер.
Абайтанушы-ғалым Қ.Мұхамедхановтың: «…38-ші сөздің біз дерек етіп отырған қолжазбада басынан бастап жартысынан астамы сақталмаған. Сондықтан Абайдың бұл сөзінің текстологиясы жайына көп тоқталмадық. Текстологиялық жағынан көп кемшілік байқалып тұрса да, әзірше бірер сөйлемге ғана көңіл бөлеміз… Осы 38-ші сөз текстология жөнінен тереңірек зерттеуді тілейді». Автор бір ғана Жандыбаев нұсқасын пайдаланғанын, қалған көшірмелердің қолында болмағанын айтады. Ең соңында «…Жалғыз Мүрсейіт қана емес, басқа адамдардың да сақталған қолжазбаларын жинап, оларды салыстыра отырып, Абай бұл шығармаларын қалай атағанын шешу қажет… Осы күнге дейін жинақтарда басылып жүрген тәртібі, сол сияқты әрбір сөздерінің соңынан беріліп жүрген жазылған жыл уақыты ешбір дәлелсіз, дерексіз, ойжота берілген», – деп бір қорытады.
Аталған қара сөз жөнінде ғалымдардың пікірі бір мәселеде тоғысып отырған. Ол – отыз сегізінші сөздің көлемділігі мен тілінің ауырлығы. Осы қасиеті оны өзге қырық төрт сөзден ерекшелеп, дәйім де өзіне жұрт назарын тез аударып, қадірін де арттыра түсетін еді. Бұл орайда, «Отыз сегізінші сөзін Абай басқа сөздерінен де ерекше етіп, кезіндегі оқыған молда, не сауатты оқушыға түсінерлік қып жазған. Оның стилі де, тілі де ауыр. Дін сөзі, араб, фарсы тілі мейлінше көп қолданылады. Оның себебі, мұнда Абай түрлі аяттар мен дін, иман шарттарын өзінше талдап, оның мән-жайларын қозғайды. Оны теріс түсіндіруші надан молдалармен айтысады» деп жазған зерттеушінің сөзінде жан бар. Академик З.Ахметов өз еңбектерінде Абайдың «тасдихат» мазмұнды шығармалары барлығын айтады, әйтсе де, ақынның «Қазаққа қара сөзде дес бермедім» деген өлең жолдарын мысал ете отырып, осы терминге тоқталғанды мақұлдайды. (З.Ахметов. «Абайдың ақындық әлемі». – А., 1995).
1910 жылғы Мүрсейіт көшірмесі мен 1995 жылғы жарық көрген Абайдың толық академиялық жинағындағы қара сөздердің орналасу ретін салыстырғанда мынадай өзгерістерді байқадық. Мерейтой қарсаңында басылған кітаптағы қарасөздер түпнұсқамен салыстырғанда түгелге жуық орын ауысқан. Жинақтағы қырық бес қара сөздің ішінде тек 9-шы және 19-шы сөздер ғана өздерінің қолжазбадағы рет санын сақтаған да, қалғандары мидай араласып кеткен.
Мұның бірінші себебі: 23-сөздің қазіргі 1-сөздің орнына барғандығы;
Екінші себеп, Абайдың жеке туындысы саналатын «Сенім кітабының» – 38-ші қара сөзге айналуы;
Үшінші себеп, ақынның «Насихат» сөздерін екіге бөліп, одан 37-ші және 45-ші сөздердің жасалуы және «Сократ хакімнің сөзінің» 27-ші сөз болып түзілуі.
Осы өзгерістер ақын қара сөздерінің жаңа басылымдары мен түпнұсқаның арасына елеулі жік түсірді. Асылында, «Китаб тасдиқ» (38-ші сөз) өз алдына жеке басылуы тиіс дегендегі біздің айтар уәжіміз мынау:
Біріншіден, Абайдың бұл сөзі Мүрсейіттің барлық көшірмелерінде өз бетінше хатталған, титульді беті бар, көлемі басқалардан бірнеше есе көп әрі күрделі, ғылыми стильде жазылған;
Екіншіден, мұнда ұлы ойшылдың дүниеге көзқарастары мен әлеуметтік дүниетанымының ең маңызды бағыттары мен үздік ой-тұжырымдары жинақталған;
Үшіншіден, шығарма тілінің көнелігі (шағатай) мен тақырыптың ислам дінінің түпкі философиясына арналуы 38-ші сөздің даралық мәнін еселей түседі. Ең ұтымды дәлел – оның алғашқы сөйлемінде жатыр:
«…Ай йүрәгімнің қуаты фәрзәнтларым! Сіздерге адам ұғлының мінәзлары туралы біраз сөз йазып, йадкар қалдырайын. Оқып, ұғып алыңыздар!» Көкірегінде сәулесі бар адамға жоғарыдағы сөздердің қай уақытта, шығарманың қай тұсында айтылатыны бесенеден белгілі жай. Ендеше, «Сенім кітабының» автордың өзі бағышталған мақсатты орнында тұрғаны бек орынды болмақ. Бұл арада Абайдың бірінші сөзінің тағдырына да нақ осындай көзқарас тұрғысынан қарау әділетті болар еді. Ол бір нәрсені ұмытпағанымыз жөн. Яки, Абай схемаға сыймайтын тұлға!
Таратып айтсақ, Мүрсейіт қолжазбасы бойынша жиырма үшінші нөмірлі, 40-шы беттегі Абайдың монолог-сөзін мазмұнына қарап бірінші сөз ету – қиын шаруа емес, әрине. Алайда, 38-ші сөзден басқаларын зер сала оқыған кісі олардың бас-аяғында белгілі бір жүйенің жоқтығын анық байқар еді. Абай шығармасындағы сыртқы пішін мен ішкі мазмұн үйлесімін оның рет санынан немесе логикалық жүйесінен емес, керісінше, ақынның әр жылдардағы жүйесіз ойларының жүйелі жемістерінен іздеген дұрыс сияқты. Оқымыстылар «Дүние – бей-берекет қозғалған атомдардың жиынтығы» деп бекер айтпаса керек. Абайдың өзі де бірінші сөзінің соңында: «Ақыры ойладым: осы ойыма келген нәрселерді қағазға жаза берейін, ақ қағаз бен қара сияны ермек қылайын…» демеді ме? Ұлы ақынның «осы ойыма келген нәрселерді» дегені – мұның алдында жазылған «ақыл» сөздері (ғақлия) жайында болуы бек мүмкін. Демек, Абайдың қара сөздері өздерінің бастапқы орындарын тауып, келер басылымдарында түпнұсқа бойынша жарық көріп жатса, бұл да әдебиетіміздің абыройлы ісі болмақ.
…Жоғарыда айтылғандай, Абайдың отыз сегізінші қара сөзі әлі күнге дейін толық мәтіндік сараптаудан өткен жоқ. Соған қарамастан, ғалымдардың көпшілігі ақынның дәл осы сөзін негізгі нысаналарына алып отырғаны тағы шындық. Әрине, бұған қуанған дұрыс. Алайда, Абайдың ислам әлемі туралы еңбектеріне асығыс, бір жақты баға берілуі жиі ұшырайтыны байқалып жүр. «Сенім кітабына» үлкен дайындықпен келудің қажеттілігін ғалымдардың өздері де мойындаған. Мысалы, профессор Ә.Қоңыратбаев «Фараби және Абай» деген мақаласында осы сөз жайында (38-ші сөз): «Бұған әзірше ешкімнің тісі батпай жүр. Мұны түсіну үшін араб тілін білу жетімсіз, сонымен бірге ислам философиясын да білу қажет» деп жазды. Абайдың әлеуметтік және дүниетанымдық көзқарастарын терең зерттеген ғалымдарымыздың бірі – Ғ.Есімовтің мына пікірі де біраз жайды аңғартса керек: «Өкінішке орай, Абайдың осы терең пікірлері әлі маман философтардың назарына ілінбей-ақ келеді. Оның ең басты себебі – біздің кеңес дәуіріндегі философтардың Абай оқыған ислам философиясына мән беріп зерттемегендігінде. Ислам философиясына үңілмей, Абайдың көзқарастарын талдау өте қиын шаруа».
Ғалымның осы ескертуін оның өзіне де қатысты айтуымызға болады. Белгілі философ ақын шығармаларын танымдық жағынан талдауда үлкен жетістіктерге жетсе де, қайсыбір ойлары асығыс, шолақ қайырылған. Ол өзінің пікірлерін жалпыадамзаттық жалаң қағидаларға көбірек негіздейді, ал өзі айтқан ислам, философиясының терең иірімдері ашылмай, соның салдарынан ақынның дүниетанымына да кейде үстіртін баға берілген тұстар баршылық. Мұндай кемшіліктер мен ескертпелер кезінде Абай дүниетанымын «Ригведамен» байланыстыра зерттеуге тырысқан Д.Омаровқа да қатысы бар.
Бір таңқаларлығы, Абайдың «Сенім кітабында» анау айтқан будда, христиан, заратустра, кришна, т.б. діндер мен ағымдардың әсері айқын сезілмесе де, тіпті, олар жайында бір ауыз сөз жазылмаса да базбір оқымыстылар кітаптан өздерінің сүйікті пайғамбарларын іздеп әлек. Анық Абай ғылыми исламды сүйген. Біз оқыған Абай өзінің діни-әлеуметтік көзқарастарын қашанда қасиетті Құранға, яғни, Алла сөзі мен оның елшісі Мұхаммед Расул Алла ғалейһиссаламның Хадис-шәрифтеріне сүйеніп тұжырымдаған. Оны сол қалыпта тәпсірлеп, халыққа түсіндірмекші болған. Бірақ мұны исламның философиясы тұрмақ, шариғат ережелері мен парыздарын толыққанды түйсінбейтін, мұсылмандық теология негіздерін оқып үлгермеген зиялы қауымның өкілі қайдан ұқсын?! Сол себептен де олар Абайдан идеалист Гегельді, материалист Фейербахты, оңшыл Ницще мен солшыл Конфуцийді, гуманист Толстойды және басқаларды көргісі келеді. Сонда сыншыл-турашыл, ойшыл-отаншыл, ғадалатшыл-ғибадатшыл ұлы ақынымыздың өз болмысы мен тамыры, тағылымы мен таным таразысы қайда қалмақ?! Басқаны былай қойғанда, Абайдың өзі жастайынан жүгінген шығыстың жеті саңлақ шайыры – Физули, Шәмси, Сәйхали, Науаи, Сағди, Фердоуси, Хафиз сынды алыптардың әдеби ықпалын неге айтпасқа?! Көптеген батыс классиктері солардан үйренген жоқ па? Демек, басты кінә – ғалымдарымыздың араб-парсы тілін білмеуінде жатыр. Әйтпесе, жоғарыда аталған ақынның барлығы да софылық поэзияның ірі өкілдері екенін әлем мойындаған. Ал, біздің зерттеушілеріміздің міндеті – олардың Абайға тигізген рухани-танымдық әсерін дәлелдеу.
Ақын «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» десе, онысы: «Алла – хақ, Құран – шын» деп ағынан жарылып, иман келтіргені. Әкесі Құнанбай мен інісі Шәкәрімнің қажылыққа баруына үлкен ықпал жасап, өмірінің соңғы кезеңінде софылардың төрт бағытының екеуін, яғни «мағрифат» пен «хақиқатты» берік ұстанған, сол арқылы Аллатану ғылымына зор үлес қосқан данышпан, хакім һәм ойшыл Абайдың хақ мұсылмандығына шүбә келтіруіміз ұлы ақынымыздың өлмес рухы алдында кешірілмес күнә деп санаймын.
Абайдың «Кітаб тасдиқ» немесе «Сенім кітабына» байланысты азды-көпті пікірімізді қорытындылай келе, оның мәтіндік жағына да назар аударғанды жөн көрдік. Өйткені, бұл шығарма бір жағынан тілінің ауырлығына, екінші жағынан түпнұсқа көшірмелерінде тыныс белгілерінің қойылмауына байланысты текстологиялық талдаудан толық өткен жоқ. Осы ретте Абай шығармаларының қолжазба нұсқаларын салыстыра-салғастыра оқып, уақыт өткен сайын оларға қайта үңіліп отыру – абайтанушылардың ғана емес, Қолжазба орталығы қызметкерлерінің де үлесіне жатпақ. Бұл мәселеге орай академик С.Қирабаев өте орынды пікірлер айтқан: «Абай шығармаларын текстологиялық тұрғыдан зерттеу – бүгінгі күннің ең қажет мәселесі. Бұл салада басталған жұмыс осы күнге дейін аяғына жетіп көрген емес. Ақын кітабын кезекті жариялау көбінесе мерейтойларға байланысты жүргізіледі де, жаңа жинақ ылғи асығыс дайындалады, қолжазбалар мен шыққан кітаптар текстін салыстыра қарауға уақыт жетпей қалады. Рас, Абай шығармалары тексті негізінен қалыптасқан, уақыт сынынан өткен. Солай бола тұрса да, онда әлі де қарайтын, анықтауды қажет ететін тұстар бар…
… Осы тұрғыдан ғылымға тек советтік ұрпақтың ғана емес, бүгінгі өзгеру дәуірі ұрпағының да ой-пікірі, көзқарасы қажет. Абайтану есігі кімге де болса, ойы бар, пікірі бар оқырманның бәріне ашық».
Біз зерттеу мақаламыздың мақсатына байланысты ақынның 1995 жылы басылған екітомдық толық жинағында орын алған кейбір олқы тұстарын ғана ескертіп өткенді жөн көрдік. Жинақтағы Абайдың 38-ші сөзі мен Мүрсейіттің 1910 жылғы көшірмесін салыстыра оқығанымызда мынадай жаңылыс оқылған сөздер мен тіркестерді тауып, хатқа түсірдік. Олардың бірсыпырасы төмендегідей.
Жинақта (1995): Түпнұсқада (1910):
2-ші абзацта: дүниені танымақтық, – дүниені танымақлық.
өз адамдығын бұзбай ғана. өзге адамлығын бұзба, яғни
3-ші абзацта: дұшпаны арқылы – дұшпаны артығы.
6-шы абзацта: тәкин – тәкуин.
9-абзацта: барлық ғылым. Ол – барлық, ғылым. Ол ирада – ғылымның
ирада-ғылымның бір сипаты кәлем, бір сипаты. Бір сипаты – кәлем, яғни,
яғни, сөйлеуші деген. сөйлеуші деген.
10-шы абзацта: болады да – бұларды
11-ші абзацта: екі хисап болмаса – екі хисап, болмаса,
тариф раббіге – тағриф раббіге.
15-ші абзацта: өсіріп – өстіртіп
21-ші абзацта: Енді белгілі – Енді білгілге (білгенге)
24-ші абзацта: …деген сиддық, – … деген – сиддық,
кәрәм, ғақыл бұл үшінден кәрәм, ғақыл. Бұл
сиддық ғадәләт болар, кәрәм үшіндән сиддық – ғадәлат
шафағат болар, болар, кәрәм – шафағат болар,
ғақыл мағлұм дүр… ғақыл – мағлұм дүр…
26-шы абзацта: пікірлемек – пікірленмек
29-шы абзацта: қуаты бірлән – қуатың бірлән
көрмегіне – көрмегіңе.
30-шы абзацта: болып – өліп
43-ші абзацта: батылдықты – батылны (яғни, жамандықты)
44-ші абзацта: кібік – кеблік
ғибраттанасың – ғибраттансын
60-шы абзацта: белгілі – білгілге (білгенге)
езгулікке – ізгілікке.
Сонымен қатар, Абайдың аталған еңбегінде жиі ұшырайтын бірсыпыра діни сөздердің мағынасы дәл емес, немесе екіұшты мәнге ие болған тұстары баршылық. Мысалы: «тафаккару фиғла иллаһи» деген сөйлемді «Құдай туралы ойлану» деп аударған. Дұрысы: «Құдай ісін ойлаңдар». «Инна Аллаһу йухуббул мухсит…» – шынында Құдай әділ адамдарды сүйеді. Дұрысы: «Егер сен Алланы сүйсең, ол да сені сүйеді». «Әтәмарру ән-нәса бил-бирри…» – адамдар жақсылық пен имандылыққа табынады, соңынан ереді, өйткені Алла да жақсыны сүйеді. Дұрысы: «Жұртқа жақсылық істе және өзің де қайырымды бол, себебі Алла жақсылық істеушіні ұнатады». «Уә әлләзина әману уә ғамилус-салихати…» – Адал жүрушулердің және жақсылық жасаушылардың орны жұмақта және олар мәңгілік өмір сүреді. Дұрысы: «Сондай адамдар құдайға иман келтіреді, жақсы істер істейді, ондайлардың орны мәңгі жұмақта». «Иннама ағмал бинниат» – Шынында еңбек ниетке негізделеді. Дұрысы: «Істі ниетіңмен баста». «Ғылым заһири» – шынайы ғылым. Дұрысы: сыртқы ғылым. «Ғарафта» – «Арафа» – таудың аты. Дұрысы: білімде, ғылымда. «Зиярат» – қажыға, Меккеге бару. Дұрысы: көрісу, жүздесу, сәлемдесу.
Абайдың 38-ші қара сөзі, яғни, «Китаб тасдиқ» пен оның текстологиясы туралы негізгі ойларымыздың ұзын-ырғасы осындай. Алайда, ақын шығармаларының ашылмаған сыры, айтылмаған қыры әлі жетерлік. Оны қайталап оқыған сайын Абай сөздері тың мазмұн, соны мағына иеленіп, әрленіп, мәндене түсері хақ. Тек, біздің айтпағымыз, мың жылда бір туып, «мыңмен жалғыз алысқан», арыстан жүрек, данышпан Абайымыздың мұрасына шын жанашырлықпен қарасақ, оны әлдекімдердің әдебиеттегі жеңіл олжасына жаратып, көрінген бос қанжығаға байламасақ екен дейміз. Ал ондайлар өріп жүрген тәрізді…
Серікбай ҚОСАН,
шығыстанушы, ф.ғ.к.
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
