Адамның жылы сөзге жаны жылып сала береді. Дастарқан басында таныс інішектердің бірі «Аға, сіз әр тақырыпқа қалам сілтеп жүрсіз, нағыз абыз туралы неге жазбайсыз» деді. Рақмет айтуды да ұмытпадым. Бірақ, ішімнен «бұл бала қандай оймен айтты?» деген сұрақ мазалай берді. Шындығында абыз дегенге лайықты тұлғалар бар емес пе? Құдай-ау, Сыр бойындағы жалпы қазақтың бүгінгі абыз ақсақалдары кімдер, олардың қатарын кімдермен толықтыруға болады деп ойладым. Сосын өзге аға буынның өкілдерін, одан кейінгі ұрпақтың арасынан да мықтылар шыққанын миымның ішінен тізіп өттім.
Қолына ұстаған қаламын қазақтың рухын көтеруге арнаған жазушы-қайраткер Ш.Мұртаза бір сөзінде: «Дүйім жұрт сөзін тыңдап, пікіріне құлақ асқанды абыз дейді. Ауыл-аймаққа әмірі жүретінді ақсақал атайды. Ал, елдік сананы қалыптастыра алмай, ауыл-аймақ күйбеңінің шырғалаңында жүргенді шал дейді» депті.
Ақсақалдар түгілі көселердің де көсемсіген заманында шалдарыңыз шаң қауып қалары даусыз. Амалсыз әрі алдымен ақсақалдарымыздың ақ жолы дұрыс болса екен деген ойда қаласың. Әрине, қарап отырып аспаннан қара бұлтты төндіре беруге болмас. Абыздар бар арамызда, жетіп артылады. Бірақ, солардың бірі де бірегейі – Сейілбек Шаухаманов еді деп кесіп айтсам менің, ықыласымды ешкім теріске шығарып, жерге тастай салмайтын шығар. Расы солай. Бұған талас жоқ.
Жұрт «Шаршамайтын Шаухаманов» атап кеткен Секеңнің сергек те сезімталдығын қалай мақтап һәм дәріптесеңіз де жарасады. Қолына талай қызметтің тұтқасы тиген кездің өзінде, оның бірде-бірінде жаман сөзге қалмақ түгілі, ескерту де алып көрмеді. Қария деген атқа кір келтірмей, өнегелі өмір сүрудің өзі ғанибет екендігін көрсетіп кетті.
Журналист ретінде біраз жыл қыс, жаз демей, ауа райының жайсыздығына да қарамастан, бірде көлікпен, тағы бірде тікұшақпен де іссапарда бірге көбірек жүрдік, бірге дастарқандас болдық. Мұны айтып отырғаным, жолда жүргенде немесе дастарқан басында жасы бар, жасымысы бар, кейде ұсақ-түйек әңгіме айтып шаршатып жіберетіні аян. Ал Сейілбек отырған жерде сіз де салиқалы әңгіме айтып, нағыз қазақылық қасиет алмасаңыз, ұят болар еді. Біз бір ай жата-жастана жатып оқыған «Бес ғасыр жырлайдыны» ол кісі бес-ақ күнде бітірген. Сөйтіп, ғасырдан ғасырға жеткен, Алтын дәуірдің асыл дүниелерін жұртқа насихаттап жүрді.
Қоғамда «Қазыналы қарттар, қайдасың?» деген тосын сауал туындар болса, біз соларды таба алмай жүрген жоқпыз, іздеуге мойнымыз жар бермей келе жатқанын ұмытпағанымыз жөн деген ой туады. Шынтуайтына келсек, Абайдың қара сөздерінен, ақын-жыраулардың өсиетінен, аңыз-әңгімелер мен бүгінгінің саясатына дейін сан түрлі сөз қозғай алатын, терек қазып ұлағатты ой айтудан жалықпайтын, бір жаңылмайтын Сейілбек мырзаның мықтылығы осында жатса керек. Көнекөз қариялар – ұлттың ұлт болып қалыптасуына, салт-дәстүрдің сақталуына, жас ұрпақтың дұрыс бағыт-бағдар мен тәлім-тәрбие алуына, дін мен ділдің, тілдің, басқа да асыл құндылықтарымыздың сақталуына, елдің бірлік пен ынтымақта өмір сүруіне бірден-бір себепші дер болсақ, Сейілбек сынды даналардың дәурені жалғаса беретіні сөзсіз.
Расында да, көнекөздерден қалған әр сөздің астарында алтынның сынығы жатыр деуге болады. Кемеңгер жазушы М.Әуезов «Қытайлықтар ұлы қытай қорғанымен, италиялықтар сазды әуенімен таңғалдырса, қазақ халқы ұлттық құндылықтары мен бай тілін мақтан етеді» деген екен. Сол айтпақшы қазақтың құндылығы қоғам қайраткері Сейілбек Шаухамановтың бір бойында толық сақталған еді. Сөзге шешен, істе көсем ақсақалдың әрбір тірлігі еріксіз тамсандыратын әрі таңғалдыратын.
Міне, бұған мысалды алыстан іздеудің қажеті шамалы. Қай заманды алсақ та, ата, әке – ақылшы, бағыт беруші. Көне мемлекеттерде болсын сақ, ғұн қоғамында болсын патриархалдық басым болған, билеуші мен қара халықты бітістіріп, табыстырып отырған аузы дуалы ақсақалдар емес пе? Сондай асыл азаматтар қазірде бар дер болсақ, шашасына шаң жұқтырмайтын Шаухаманов солардың көш басында жүзі жарқырап, тілі сайрап, жігеріңді қайрап, қол-аяғыңды байлап, ақыл-ойыңды майлап, жайнап тұрар еді.
Өткен жылдардың бірінде Алтай Нұриддинұлы деген бауырымыз «Тұлға» атты мақаласында С.Шаухамановтың Шиелі ауданын басқарған жылдары тындырған қыруар тірлігіне тоқтала келе: «Аталы, баталы сөздер тізілген блокнотында тоқсан мыңнан астам мақал-мәтелдерді тізіпті. Көріп, қайран қалдым» деп жазыпты. Өз сөзінде Секең: «Біреулер баяндаманы оқып келе жатып, өз ойын қосып, толықтырам деп далаға лағып кетіп, ойды шашыратып алып жатады. Баяндаманы өзің жазып, соны әдемілеп оқып берсең, әлгіндей кемшіліктерге жол бермес еді әрі сөзің таза, нық, өтімді шығады» деген екен.
Мұны айтып отырған себебіміз, Секең бар болмысын бойынан да, ойынан да, көзінен де, сөзінен де айқын көрсете білген жан еді. Қара сөзге қамшы салдырмайтын азаматтың шешендігі шеберлерді көз алдыңа әкеледі. Жазуы қандай көркем болса, сөзі де сондай әсем. Жазуы мен сөйлеу тәсілі құстың қос қанатындай десек, артық айтпағанымыз. Оның жандүниесімен беріле жазған кез келген дүниесін, публицистикаларын жазушылардың өзі мұртын бұза алмайтын. Бірнеше кітаптың да авторы болды. Өнердің шын жанашыры еді. Осының барлығы азаматтың бітім-болмысы бөлектігін аңғартатын.
Кезінде Талдықорған, Қызылорда облыстарын басқарып, ҚКП орталық комитетінің инспекторы, бірнеше рет КСРО, ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты, Парламент Сенатының халықаралық қорғаныс және қауіпсіздік жөніндегі комитет мүшесі, Көші-қон және демография жөніндегі агенттік төрағасының орынбасары қызметтерін абыроймен атқарған С.Шаухаманов адал еңбегі үшін мемлекеттік марапаттаулардан да құр қалмаған. Бес ауданның Құрметті азаматы, «Октябрь революциясы», «Еңбек Қызыл ту» ордені, Құрмет белгісі, «Халықтар достығы», «Парасат» ордендерімен, көптеген медальдармен, Қазақстан мен Өзбекстанның Құрмет грамоталарымен марапатталған.
Секең жары Жұпаркүл екеуі Нағима, Фатима, Нұрлан, Шолпан, Ұлбосын есімді қыздары мен ұлын үлкен азамат етіп өсірді. Олардан немере сүйіп, бақыт құшағында жүріп, өзгелердің де бақытты болуын тілейтін, өзгелердің де тірлігі түзу болғанын қалайтын. Ұлы Абайдың «Сүйер ұлың болса, сен сүй, сүйінерге жарар ол» деген дана сөзі Секең секілді біртуар азаматтарға арналғандай көрінеді.
Ғұлама шайыр Әбубәкір Кердері «Би болмас белін жалпақ буғанменен, тазармас әсілі харам жуғанменен» дейді. Бірақ, адам әу баста таза болуы керек. Сол кіршіксіз көңіл ұрпақтың бойына сіңеді. Адалдықты да, азаматтықты да, имандылық пен ибалықты ата-анадан да, аға буыннан де үйрене білген С.Шаухаманұлының сегіз қырлы, бір сырлы болғандығын айтып тауыса алмайсыз. Жасы 60-ты алқымдаған Абай, сексендегі Сүйінбай, тоқсандағы Жамбыл, оның замандасы Нұрпейіс Байғанин өздерінің жас шамасын жасырмай соған лайықты тірлік жасаған. Бір ауылдың ақсақалдарын бір жерге тоғыстырып, ренжіскенін табыстыра алмай жүрген заманда Сейілбек Шаухаманұлы бүкіл бір облыстың қарияларын қасына жинап, ұлт бірлігін, ұрпақ қамын насихаттап едік. Кез келген жерде шешіле сөйлейтін Секеңнің әр сөзінен даналардан қалған даралықты аңғаратын едік. Өмірдің өз айнасына айнала бастаған тұста қоғам қайраткерінің өмір сүру қағидасы биліктегілерге де замандастарына да, жастарға да есте сақтап жүруге, қолдануға лайықты дағды болғанын жақсы білеміз.
Оқығаны да, тоқығаны да көп азаматтың жүгінері – Абай. Ғұлама ақынның ғасырлар бойына азық болып қалар аталы сөздері қазір айтып жүрген Мәңгілік елдің негізін қалайды. Абай білімді де, тәлімі мол тәрбиені де, еселі еңбекті де дәріптейді. Осы үшеуін қатар алып жүрген ұрпақтың ұлы мақсатына қиналмай жететіндігіне сенеді. Отыз жетінші қара сөздегі «Адамның адамшылығы істі бастағанынан білінеді, қалай бітіргендігінен емес» деген пікірді басты ұстаным ететін еді. Өз ортасында орынды сөз айтатын, ордалы ой қозғайтын Секеңнің де көңілін алаңдататын мәселелер баршылық болатын. Бір журналистің «Еңбек тәрбиесі деген қазір қалып бара жатыр ғой…» деген сұрағына: «Еңбек тәрбиесі жоқ. Еңбек тәрбиесінсіз де ештеңе болмайды. «Адамды адам еткен – еңбек» – дейді. Менің оған қосарым, адамды адам етіп қалдыратын да – еңбек. Мектепте, отбасында еңбек тәрбиесіне көңіл бөліну керек. Жұрттың бәрі бастық болуы, ғалым болуы мүмкін емес. Мектеп оқушыларының таланттыларын бесінші сыныптан кейін химик шығатынын – химик, физик шығатынын физик, тарихшы шығатынын тарихшы болуға бейімдеу қажет. Мұндай бейімі жоқ балаларға тасқалаушы, слесарь, тракторист дегендей, мамандықтарды жақсы меңгерсең, жақсы өмір сүресің деген тәрбие керек. Қазір осындай тәрбие болмай отыр. Университет бітіріп, жұмыссыз жүргендер қатары көбейді. Сондықтан баланы өмірге тәрбиелеуді, еңбекке баулуды – тәрбие жұмысының ең басына апарып қойған дұрыс. Мысалы, университет бітірген қыз от жаға алмайды. Ондай әйел кімге керек. Махаббат өтеді. Үйді жақсы ұстайтын, тамақты жақсы пісіретін, бәрі қолынан келетін әйелден ешкім де кетпейді» деп жауап беріпті.
Осы секілді отбасылық әңгіменің арасында тамаша мысалдарды тізбелеп отырып, ой бөліскенде Сейілбек Шаухаманұлының шаң қаптырып кететіні бар еді. Ы.Алтынсариннің «Қашан да бір істі істегіңіз келсе, ол іске әуелі ақылыңызды, онан соң көзіңізді жұмылдырыңыз, сонан соң, ақылыңыз дұрыстаса, көзіңіз көріп жөнін тауып мақұл көрсе, тіліңіз бен қолыңызға сонда ерік беріңіз» деген нақылын аузынан тастамай үнемі айтып отыратын.
Абыздығын ауыл-аймақ емес исі қазақ жұртына мойындатқан мемлекет және қоғам қайраткері Сейілбек Шаухаманов көзі тірі болғанда тура бүгін 82 жасқа толар еді. Қайраткердің биік болмысы мен елге сіңірген еңбегі, жұртының жадындағы сағынышы туралы әлі талай естеліктер жазылатынына күмән келтірмейміз.
Итен ҚАРЫМСАҚҰЛЫ,
Қазақстанның Құрметті журналисі, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі,
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<