Сыр бойы

Вьетнам соғысы туралы не білеміз? Бұл – АҚШ және Кеңес Одағының тарихы мен мәдениетінде елеулі із қалдырған XX ғасырдың екінші бөлігінің ең ірі соғыстарының бірі.

Данқты жерлесіміз Жалаңтөс баһадүр 1616-1656 жылдары Самарқан қаласының әкім-әміршісі болған. Әрі Бұхар хандығының әскери бас қолбасшысы ретінде Иранға, Ауғанстанға әскери жорықтар жасап, Ташкент пен  Түркістандағы алауыздықтан болған наразылықтарды басып отырған. Осы жорықтардан түскен соғыс олжаларын, өзінің әкімдік лауазымына тиісті алатын қаражатын, Самарқанға бағынышты елдерден түскен салықтарды қаланың құрылысына, көгалдандыру ісіне, білім мен денсаулық сақтау саласына жұмсаған.  

1942 жылдың соңына қарай Сталинград маңындағы шайқас барынша күрт сипат ала бастады. Кеңес әскерлері күші басым неміс құрамына қарсы жанқиярлықпен қорғаныс жүргізгеніне қарамастан, Гитлер саяси стратегиялық маңызы бар қаланы жаулап алу үшін қосымша күштерді үдете түскен еді. Қызыл армия үшін осынау қиын-қыстау сәттерде Ставканы алаңдататындай хабар түсті. 

«...Әлдеқашан бел асып кеткен керуеннің айдаладағы жұртына кешігіп жеткен жүргінші сөніп қалған от орнынан болмашы жылтыраған бір қызғылт шоқ тауып ап, оны демімен үрлеп тұтатпақ болды десек, романға материал жинаған менің хәлім де дәл сол әрекет сияқты еді. Мен қарт адамдардың көмескі жадында ұмыт болып қалған көп нәрселерді қайта ойлатып, айтқызып алдым. Алпыстағы Әйгерімнің әжімді бетіне қарап, оның бір кезде Абайды тұтқындаған жас шырайлы ғажап сұлу жүзін «қалпына келтіруім» де әлгідей еді» деген екен  «Абай жолындай» әлемдік деңгейдегі ұлы шығарманың авторы, заңғар жазушы Мұхтар Әуезов. 

 Энциклопедиялық деңгейдегі білімдар, жалынды публицист, заңгер-ғалым, сыртқы саясаттың майталман маманы, терең тарихшы Мұстафа Шоқай өз заманындағы сан тақырыпқа қалам тартқан болатын. Алайда, оның басты нысана еткені сол кездегі қазақ, қырғыз, өзбек, түрікмен, қарақалпақ, орыс және түрлі ұлт өкілдері тұратын Орта Азия кіндігі – Түркістан аймағындағы кеңес шындығы еді. Басқа еңбектерін былай қойғанда тек «Түркістан» атауымен тікелей байланысты 200-ге тарта туындыда туған елдің саяси-құқықтық, экономикалық және әлеуметтік мәселелері жеріне жеткізіле жан-жақты талданды. Сондықтан Мұстафа Шоқайды кеңестану ғылымының негізін салушылардың бірі деушілерді толық түсінуге болады. 

Тарих адамзат баласының өмір сүріп келе жатқан кезеңінен осы уақытқа дейін үлкенді-кішілі бірнеше жүздеген соғыс кесірін тартты. Алайда, оның ешқайсысы да кешегі екінші дүниежүзілік соғыс әкелген қасыретпен теңесе алмайды.

  Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Ұлытау-2019» форумында: Алтын Орданың 750 жылдығын, Жошы ханның есімін ұлықтау жөнінде пікірін білдіріп өтті. Қазіргі таңда елімізді туристік мемлекетке айналдыру бағытында жұмыстар жасалуда, екінші жағы Алтын Орданың тікелей мирасқоры екеніміз бесенеден белгілі.

Қарша бораған оқ. Тұтқиылдан дүрс-дүрс атқылаған зеңбірек даусынан құлақ тұнады. Қала көк түтінге оранған. Мұндай ұрыс даласынан аман шығу-шықпауың бір Аллаға аян. «Туған жерден бір уыс топырақ бұйырмай, жат мекенде қаламын ба?» деген суық ой жаныңды түршіктіреді. Кейіпкеріміз, сұрапыл соғыс жылдарында бірнеше қаланы жаудан азат етуге, сонау Берлин түбіндегі алапат соғысқа дейін қатысып келген Жұбатыр Тоқбосыновтың көңіл түкпіріндегі ауыр естелік еді бұл...

Сырдария және Жалағаш аудандарының шектесетін тұсында Қалжан ахун медресесі бар. ХІХ ғасырдың бас жағында күйдірілген кірпіштерден және жоғары сапалы тікбұршты қам кесектерден тұрғызылған көне нысанның құрылысы асқан ыждаһаттылықпен салынған. Қапсырмалы биік қақпадан кіргеннен кейін оң жақта діни ғибадат шараларын атқаруға арналған бөлме бар. Төргі жағы құбылаға қарата салынған, төбесі биік бөлменің қабырғалары әлі мықты. 

Көне  тарихқа, даланың  шыншыл  шежіресіне  көз  жүгіртсек,  Сыр  бойы  береке-бірлігі  бұзылмаған  жұрттың   Ұлы  ордасы  болғанын  көреміз.  Қиын-қыстау  күндерде  ұлтқа  пана, өзегі  талған  өзгеге  сая  болған өркенді  өңір  жа­йлы Елбасымыз Нұрсұлтан  Назар­баев­тың  «Сыр – Алаштың  анасы»  деген  қа­натты  сөзінің  түп-төркіні  осында  жатса  керек.