Сыр бойы

 Аралдағы Ақбай ауылында тұратын Жанәбіл ұстаны көпшілік жақсы таниды. Ағаштан түйін түйетін ақбайлық шебердің қолынан шыққан дүниелерін ауылдастары қызыға тамашалайды. Мұндай өнермен зейнет жасына жеткен соң айналыса бастаған Жанәбіл Әбдешов бүгінде немерелері қалаған дүниелерді ойындағыдай етіп жасап береді. Қазіргі таңда ағаш ұстасының ескі моншасы мұражайға айналған. Еңкіш тартқан ескі сарайға бас сұқсаңыз, қолдан шыққан көп дүниеге кезігесіз. Елдегі сәулеті келіскен архитектуралық нысандардың ағаш түріндегі шағын пішіні соның ішінде. Қазақ батырларының түрлі қару-жарақтары да сол күйінше қолдан қашап жасалынған.

 XIX ғасыр аяғы XX ғасыр басында қазақ елінде Петербург, Мәскеу, Омбыда оқып, білім алған саяси санасы оянған жалынды жастар өсіп шықты. Оның қарсаңында Ресейде түрлі қоғамдық қозғалыстар жүріп, саяси партиялар пайда болды. Ол әлеуметтік, ұлттық, азаттық, теңдік мәселелерін көтерді. Батыс елдердегі сияқты Ресейде де жеке басшылық тәр­тібін (билігін) тізгіндейтін конгресс, парламент сияқты ха­лық қатысуы мен сайланған депу­таттар кеңесі - мемлекеттік Дума дүниеге келді. Дума депутаттары арасында пат­ша­лық жүйені қолдайтындар да және оған қарсы әр ұлттың өз билігі өзінде болуын жақ­тай­тындар да болды.

Әлем тарихы бүгінгі таңда бұрын­ғыдай батыс елдерінің мүдделері тұр­­­ғысынан ғана емес, ғаламдық өр­­ке­­ниеттер ошағы болған шығыс халық­­тарының тарихтағы орны мен рөлін қаперге ала отырып, қайта зер­деленуде.

Сырдария ауданы Қоғалыкөл ауылында Ыдырысовтар әулетінде ғасырдан аса тарихы бар құты сақтаулы тұр. Құтының сыртында «Оть Туркес­танского генераль-губернатора. 1882 г.» деген жазу қашалып жазылған. Сырты күмістен жасалған ыдыстың ішіне алтын жалатылыпты. Сондай-ақ, «Грачевь» деген жазу бар. Бұл ұстаның тегі болса керек.

Тынымбай би 1842 жылдың шамасында дүниеге келген. Жалағаш топырағында туған Тынымбай би туралы ел аузында әңгімелер көп-ақ. Соның бір-екеуі былай айтылады.

Аманкелді батыр 1873 жылы Торғай уезі Қайдауыл болысындағы үшінші ауылда дүниеге келген.  Алғашқы сауатын ескіше медреседен алып, соңынан екі жылдық орысша-қазақша мектепте оқыған.

Бұл тақырып төңірегінде көп жазылды. 1932-1933 жылдардағы аштық бүкіл қазақ ауылдарындағы, оның ішінде Сыр өлкесіндегі жаппай қуғын-сүргін, зорлық-зомбылық атаулыға қатысты жантүршігерлік фактілер мұрағат құжаттарынан «өте құпия» деген белгісі алына бастауымен әлі де жарыққа шығуда. 2018 жылы ҚР мәдениет және спорт министрлігінің арнайы бағдарламасы бойынша «Трагедия казахского аула. 1928-1934 г.» атты сол кездердің оқиғаларын сипаттайтын құжаттар жинағы жарыққа шықты. Авторлардың айтуынша, жинақтағы көптеген құжаттар ғылыми айналымға алғаш рет енгізіліп отыр.

«Құтадғу білік» қазақ оқырманына дидактикалық мазмұндағы шығарма ретінде жақсы таныс. Кеңес тұсында жазылған зерттеулерде ондағы адамгершілік, ізгілік идеялары кеңінен қарастырылды. Алайда, кейінгі зерттеулерде оның ел билеу ісіне қатысты да мықты саяси концепция екені там-тұмдап айтыла бастады.

 Ел тарихындағы ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде Ресей империясының отарлық билік жүйесіне қарсы бағытталған ұлт-азаттық қозғалыс – Алаш қозғалысы деп аталды. 

Бүгін — Алаш Орда үкіметінің құрылған күні. Бұдан 101 жыл бұрын 1917 жылдың 12 желтоқсанында, Орынбор қаласында өткен 2-жалпықазақ съезінде Алаш Орда үкіметін құрылғаны жарияланған болатын. Еске сала кетейік, Орынбор қаласындағы жалпықазақ съезі 5-13 желтоқсан аралығында өтті.