Қазақ тарихындағы елеулі белестердің бірі – Қызылорда қаласының астана болып жариялануы. 1925 жылы Орынбордан кейін Қазақ АКСР-нің астанасы Қызылордаға көшірілді. Бұл ұлттың рухани, мәдени, ғылыми және әдеби өмірінде бетбұрыс жасаған тарихи сәт еді. Қазақтың зиялы қауымы, елдің болашағына алаңдаған оқымыстылар, жазушылар мен ағартушылар осы қалада тоғысып, елдің ертеңі үшін қажырлы еңбек етті.
Бүгінде сол кезеңнің асыл мұрасы, сол дәуірде жарық көрген кітаптар мен басылымдар біздің кітапханамыздың баға жетпес рухани қазынасына айналды. Осы орайда, Әбділда Тәжібаев атындағы облыстық әмбебап ғылыми кітапханасының сирек кітаптар мен қолжазбалар қорында сақталған ерекше туындыларды таныстыру өткенімізге тағзым, болашаққа аманат болмақ.
Қызылорда астана болған жылдары жарық көрген туындылардың бірі – Ахмет Байтұрсынұлының 1926 жылғы «Әліп-Би» оқулығы. Бұл еңбек – тек сауат ашу құралы емес, ол – қазақ жазуын жүйелеген, ұлттың тілін ғылымға айналдырған іргелі еңбектердің бірі. Еңбек Қызылордада 116 беттік кітап болып жарық көрген. Бүгінде бұл оқулықтың түпнұсқасы біздің қорымызда бар. Бұл – біздің рухани мұрамыздың өміршеңдігін дәлелдейтін құнды дерек.
Ж.Аймауытовтың «Психология» еңбегі ел астанасы Қызылордадан 1926 жылы басылып шыққан. Түпнұсқасы ҚР Ұлттық кітапханасында сақтаулы. «Психология» еңбегі талай ұрпақтың ғылыми сауатын ашып, теориялық және практикалық міндет атқарды. Кітапта психикалық құбылыстарға қарапайым тілмен жауап беруге ұмтылады.
І.Жансүгіровтің «Сықақ» атты жинағы (1929 ж) – жаңа өмір, жаңа заман туралы жырлаған сатиралық элементтерді жинақтаған еңбек.
«Біржан мен Сара айтысы» Қызылордада 1927 жылы жарық көрген. Біржан мен Сара айтысы сол тұстағы қазақ әйелдерінің бас бостандығы мәселесін, адамгершілік пен әділдікті әлеуметтік тақырып етіп көтерген пьеса негізінде жазылған.
С.Сейфуллиннің «Жер қазғандар» повесі Қызылорда қаласында 1929 жылы төте жазумен жазылған. Мұнда Көкшетау қаласының түбінде теміржол салып жатқан жұмыскерлердің өмірі, тағдыры сипатталады.
1926 жылы Сара Есованың «Ауылдағы әйелдер» атты еңбегі басылып шыққан. Автор – әйелдер құқығы үшін күрескен алғашқы қайраткерлердің бірі. Ол алғашқы комсомол және журналист қыздардың қатарында болған. Оған «Отанын сатқандардың әйелі» деген қара таңба тағылғанымен, елдің Орталық Мемлекеттік музейін басқарған тұлға. Қазақстандағы әйелдер құқығы үшін күрескен алғашқы қайраткерлердің бірі ретінде тарихта қалды.
Сондай-ақ «Қазақ әйелдерінің теңдік мейрамы» (1926), Сейфуллаұлы Садуақас (Сәкен) «Экспресс» (1926), «Союз и труддоговор защита батраков» (Рассказ в стихах, 1926), «Қазақстанда халық ағарту мәселелері» (1927), «Тұрмыс толқынында» (1928), «Қазақ елінің өткендегі мен қазіргі жайы» (1927), С.Мұқановтың «Ақындар шашуы» (1927), О.Исаұлының «Оқушылық ауылдағы, поселкедегі, жұртшылық жұмысы, міндеттері» (1927), Ш.Иманбаеваның «Таңдамалы өлеңдері» (1927), Т.Рысқұлұлының «Қазақстан» (1927), Қ.Такежановтың «Ауруларға көмекші» (1928), «Неке, үй-іші және қамқорлық туралы заң» (1928), Ә.Тәжібаевтың «Некоторые страны света» (1928), А.Тоқмағамбетовтың «Еңбек жыры, Еңбек жылы» (1928), «Сықақ өлеңдер» (1928), «Тазалық тәрбие» (1929), І.Жансүгіровтің «Еңбек» жинағы (1928), «Сағанақ»: Таңдамалы өлеңдері (1928), «Сықақ»: Әзіл-сықақ өлеңдер жинағы (1929), «Шәркей» (1929), «Жаңқа» (1929), «Нотарият туралы заң, ереже нұсқаулары» (1928), Мелковтың «Қазақ-қырғыз елінің салттарын, тұрмысын зерттеу» (1929), «Временные правила рыболовства в Аральском бассейне» (1929) кітаптары сақталған. Кей кітаптардың түпнұсқасы ҚР Ұлттық кітапханасының сирек кітаптар мен қолжазбалар қорында.
Қызылорда астана болған тұста ұлттық баспасөз де қарқынды дамыды. Осы кезеңде көптеген маңызды журналдар мен басылымдар жарық көрді. Солардың қатарында «Народное хозяйство Казахстана» атты саяси-экономикалық журналдың 1926 жылғы №1, 1927 №5, 1928 № 6-7, 8, 9-10, №11-12 сандары сақталған. Қызылордада жарық көрген бұл басылым сол кездегі экономикалық жағдайды, мемлекеттік саясатты, қоғамдық өзгерістерді, өндіріс пен шаруашылық мәселелерін ашып көрсететін маңызды журналдың бірі болған.
Сонымен қатар, 1926,1928,1929 жылдары шыққан «Красная новь» журналы да сирек қордан орын алған. Бұл – әдеби-көркем, ғылыми-публицистикалық басылым ретінде Қызылорда астана болған кезеңдегі мәдени кеңістіктің деңгейін сипаттайтын құнды дереккөз. Мұндай басылымдарда ұлт зиялыларының шығармалары, қоғамдық-саяси ойлары жарық көріп отырған.
«Сана» (қазіргі «Жұлдыз» журналы) – көркем әдебиет және сын журналы. 1928-1932 жылы Қызылорда қаласында ұлттық көркем әдеби журнал ретінде шығып тұрды. Журналдың алғашқы редакторы, қоғам, мемлекет қайраткері Сәкен Сейфуллин болды. Журнал таланттарды әдебиетке әкелді, сынға өріс ашты, жаңа шығармалардың жазылуына түрткі болды, өз маңына талантты жазушыларды топтастырды. Сондай-ақ «Красный Казахстан» саяси-экономикалық бағыттағы журнал, Қазақ ССР Халық ағарту комиссариатының материалдары – оқу-ағарту саласындағы маңызды құжаттар жарияланған басылым, «Всеказакский Учительский Съезд» мұғалімдер съездінің құжаттар жинағы (Қызылорда 1927), «Финансовый Бюллетень» екі аптада бір шығатын журналдар да сирек қорда тұр.
Қызылорда астана болған жылдары қазақтың небір алып тұлғалары осы қалада қызмет етті, қалам тартты, шығармалар жазды. Олардың қатарында тіл білімінің негізін қалаушы, ағартушы А.Байтұрсынұлы, көркем сөздің майталмандары С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин және осы өңірде туып-өскен, сол жылдары белсенді қызмет еткен жергілікті жазушылардың да шығармалары Қызылордада жарық көріп, қазақ халқының ой-санасын оятты, елге жаңашыл бағыт, ағартушылық үдеріс әкелді.
Қызылорда қаласының астана болған дәуірі – ұлт тарихындағы қайта жаңғыру кезеңі. Бүгінде сол дәуірдің рухани мұрасын көздің қарашығындай сақтап, ұрпақ санасына жеткізу – біздің міндетіміз. Әбділда Тәжібаев атындағы облыстық кітапхананың сирек кітаптар қоры – осы тарихи міндетті абыроймен атқарып отырған рухани орда.
Бұл қорда сақталған әрбір кітап – бір дәуірдің куәсі, әрбір журнал – сол кезеңнің айнасы. Қызылорданың ел астанасы болған кезеңінің 100 жылдығы – осы құндылықтарды қайта жаңғыртып, ұлттық жадымызды жаңарту жолындағы маңызды мүмкіндік.
Қызылорданың астана ретіндегі рөлі қазақ халқының ұлттық санасының оянуына, мәдениеті мен ғылымының дамуына, жаңа заманға бейімделуіне үлкен үлес қосты. Бұл кезең – ұлт тарихының алтын парағы. Бүгінде Қызылорда осы тарихи маңызын сақтап, еліміздің мәдени және рухани орталықтарының бірі болып қала бермек.
Ақмарал СЕРІКБАЕВА,
Әбділда Тәжібаев атындағы
облыстық әмбебап ғылыми кітапхананың кітапханашысы
