Сыр елінің атақты күрішшісі, қазақ халқының қайраткер, еңбекқор, аяулы қызы, ғасырдың Батыр анасы, Социалистік Еңбек Ері, дән падишасы, аңыз Ана Сәлима Жұмабекқызы Жұмабекова туралы сыр-толғау.
Халқымыздың мақтан тұтар аяулы қыздарының бірі – Сыр өңірінің мақтанышы, қармақшылық күріш өсіруші-диқан Сәлима Жұмабекованың есімі республика жұртшылығына түгел танымал. Социалистік Еңбек Ері, Батыр ана, өз заманында үлкен мәртебе саналатын Кеңес Социалистік Республикалар Одағының Халық депутаты болған қайраткер анамыздың өмір жолы ұлтымызға өнеге, жас ұрпақ өкілдеріне тағылым мен тәрбие. Осындай ерен еңбек иелері – аға ұрпақтың еңбек дәстүрін жастардың санасына жеткізіп, оларды аянбай еңбек етуге тәрбиелеудің мәні өте зор. Еліміздің бастан кешкен тарихына зер салсақ, алдыңғы өткен аға буынның еңбек жолында қалыптасқан ізгі дәстүрлері халқымыздың жалпы ұлттық мұрасы, мақтанышы екеніне көз жеткіземіз. Себебі еңбек – өмір өзегі, бақыт кілті. «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей» деген ұлы Абайдың ұлағатты сөзі құнын ешқашан жойған емес, жоймайды да. Біздің еліміздің алға қойып отырған мақсаттарының бірі – қоғамның рухани даму жолында адал еңбек етудің адам үшін, қоғам үшін, ел үшін алатын орнын дәріптеу, жастардың санасына сіңіру, іспен үлгі болу. Сондықтан, жастарды еңбекке баулу арқылы аға ұрпақтың еңбек дәстүрлерінің лайықты ізбасарларын тәрбиелеп, жаңа буын тұлғаларды қалыптастыруға атсалысатынымыз анық.
Өнегелі іс өміршең келеді, ол қоғамның дамуымен үндесіп жатады. Бала тәрбиесінің ең үлкені – оны еңбекке баулу. Осы орайда қазақтың белгілі жазушысы Әзілхан Нұршайықовтың «Еңбекшіл жас қана ең үздік азамат болып қалыптасады» деген мағыналы сөзін біз де құптаймыз. Сәлима Жұмабекқызы 1935 жылы Қармақшы ауданына карасты Дауылкөл ауылдық Кеңесінде дүниеге келген. Ол өзінің еңбек жолын 1952 жылы Қармақшы ауданындағы Ленин атындағы кеңшарда жұмысшы болудан бастаған. Сәлима апай 1962 жылға дейін құрылысшы болып істеп, бұл кәсіпті шебер меңгеріп, сылақшы, тас қалаушы өнерінің қыр-сырын игерген кәнігі маман болып қалыптасады. Бірде шаруашылық басшылары егін көлемінің ұлғаюына байланысты диқандар құрамын жастармен толықтыру үшін Сәлима апайды күріш өсіруге баруын өтініп сұрайды. «Сіздер, басшылар, солай ұйғарсаңыздар, мен қарсы болмаймын» деп, келісімін беріп, Сәлима Жұмабекова диқандыққа, күріш егу кәсібін меңгеруге батыл қадам жасайды. Бұл 1963 жылдың көктемі болатын. Сөйтіп, өзі күріш еккен екі-үш жыл ішінде жақсы көрсеткіштерге жетіп, диқандық шеберлігін шыңдай түседі. Оның бұл кәсіптегі үлгі тұтып, ақыл-кеңесіне сүйенген, күрішті баптап өсірудің қыр-сырына үйреткен ақылшы-ұстазы, тәжірибелі диқан Шәймерден Шегебаев болды. Еліміздің ырысына айналған Сыр күрішін өсіруге жан-тәнімен ден қойған Сәлима апай өзі күріш еккен 1963-1966 жылдары әр гектардан 40 центнердің үстінде өнім жинайды. Бұл сол кездегі тегістелмеген және инженерлік жүйеге келтірілмеген жерден алынып жүрген жоғары көрсеткіштердің бірі еді. Қайраты мен жігері ұштасқан, еңбектен жан рақатын тапқан, істі ұйымдастыра білетін қарым-қабілеті мол жан өндіріске жаңа ғана араласқан жастарға қамқоршы болып, еңбекке баулып, сол арқылы ауылдастары тарапынан әрдайым ризашылық пен құрметке бөленген сыйлы тұлға болғанын Батыр ананың өмір жолы туралы жазылған шығармалардан жақсы білеміз. Ауылдастары жас келіншектің бойында еңбекті қалай беріле атқарса, соншалықты ұйымдастырушылық қабілеті, адам жанын түсініп, тіл табыса білетін қасиеті бар екенін жақсы танып біледі.
1967 жылы Дауылкөл ауылдық кеңесінің төрағасы болып сайланып, жергілікті кеңестің депутаты ретінде де шаруашылық, қоғамдық жұмыстардың қызу ортасында жүріп, ауыл мәдениетін көтеруге, көркейтуге мол үлес қосты, өзіне тән жігерімен қай қызметте де белсенділік танытты. Сәлима апай ауылдық кеңесте бес жыл қызмет атқарады. Дегенмен, жастайынан еңбек адамдарының арасында өскендіктен, өзін кеңседе отырғаннан гөрі әрдайым егін даласында, жайқалған күріш арасында, қызу еңбеккерлер ортасында, қызыл қырман басында еңбек көрігін қыздырып жүргенін көз алдына елестетіп, ойынан шығармағанын аңғарамыз. Сондықтан да, ол күріш кәсібін мұрат тұтты. 1973 жылы Ленин атындағы совхоздың күріш өсірушілер звеносын басқаруға тілек білдіріп, өзі таңдаған диқандық еңбек жолын қайта жалғастырады. Звенодағы жұмысын оңтайлы ұйымдастырып, күріштің өнімділігін арттырады.
Өздеріңізге белгілі, Қызылорда облысы еліміздің ең ірі күріш өндіруші өлкесі, бірақ табиғаты қатал осындай жағдайда жұмыс істеу қайбір азаматқа да жеңіл болмасы белгілі. Ал күрішші Сәлима апай жаздыгүні 40-450С-тан асқан ыстықта күріш алқабындағы маса, сона, шыбын-шіркейлердің ішінде күндіз-түні жүріп еңбек етіп, өзінің төзімділігі мен жанқиярлық еңбеккерлігінің арқасында ең жоғары нәтижеге жетті. Күріштен рекордтық өнім жинады. Сәлима апайдың еңбектегі, өмірдегі жеке ерлігі ел есінде аңызға айналып, звеносының күріш егудегі тәжірибесі, жоғары өнім көрсеткіштері, ұсыныстары, адамгершілік ізгі істері Сыр өңірінің еңбеккерлеріне, әсіресе жастарға үлгі, өнеге болып, ел игілігіне айналды. Өнегелі істердің шебері, ең озат күріш звеносының жетекшісі, Батыр ана Сәлима Жұмабекова 1979 жылы Кеңес Социалистік Республикалар Одағының Жоғарғы Кеңесіне депутат болып сайланады. Адал еңбегінің арқасында Батыр ана ел сеніміне лайықты ие болды.
Депутаттық кызметінде мемлекеттік, қоғамдық тұрғыдан әрбір сөзі орынды, қандай мәселеде де өз пікірі, өз көзқарасы, өз ұстанымы бар халық қалаулысы ретінде өзін таныта білді. Депутаттық міндеттің, ел сенімінің жауапкершілігін сезіне білумен қатар, туған өлкенің перзенті, азаматы ретінде елдік істердің басынан табылды. Еңбектің де, тұрмыстың да бар қиындығымен қатар, тағдырдың да ауыр азабын ерлікпен көтере білген, Батыр ана аналық махаббатын, бар күш-жігерін ұрпақтарының бақытты өмір сүруіне арнап, сол жолда тапжылмай тер төкті. Ауыр жұмыста жүріп, бес қыз, бес ұлды қатарынан қалдырмай, жақсы тәрбиелеп өсірді. Жүрек жылуын, көңіл мейірімін төге жүріп бес ұлын ұяға, бес қызын қияға қондырған ардақты да асыл Ана атанды.
Сәлима апайдың бейнесі арқылы өрлік, төзімділік пен шыдамдылық, адалдық пен тазалық, даналық пен кеңпейілдік, еңбеққорлық, қарапайымдылықпен өрілген қайсар қазақ әйелінің жарқын келбетін танимыз. Тағдырдың талқысына жасымады, жүнжімеді. Қайратына қайрат, жігеріне жігер қосып, қиындыққа өршелене қарсы тұрып, кеудесін тік көтеріп, сындарлы шақтарда езілмей, егілмей, өзін де, өзгелерді де үлгілі істерімен жани түскен Батыр анаға қалай тәнті болмасқа, қалай риза болмасқа?! Сәлима апайдың болмысына қарап, «Міне, біздің қазақ аналары, міне біздің еңбеккер қазақ әйелдері» деп тебірене де, тамсана да айтуымыз әбден орынды! Парасатты әйелдің бар қасиетін бойына жинаған, намысты ту қылып ұстаған ана, отбасының ғана емес, елінің де мерейін тасытты, абыройын асқақтатты. Отбасының да, ортасының да берекелі бірлігін еңбектен тапты, еңбекпен көрсетті. Адал еңбек, өнегелі өмір тәжірибесі оны биік абыройға, мәртебелі зор атаққа жеткізді. Еңбектегі ерен жетістіктері үшін бесжылдықтың қорытындысы бойынша Сәлима Жұмабековаға 1980 жылы Социалистік Еңбек Ері атағы берілді. Бүкіл өмір жолы Қызылорда облысының өсіп-өркендеуімен, оның әлеуметтік-экономикалық дамуымен тікелей байланысты. Бар ғұмыры Сыр өңірінің тарихындағы ауыр кезеңдермен де қатар жүрді. Сыр өзенінің суы азайып, Арал теңізінің тартылуына байланысты қалыптасқан экологиялық ауыр жағдайда Сәлима апайдың сындарлы ұсыныстары республика басшыларының көзқарастарын көп өзгерткені облыс жұртшылығының есінде, жақсы біледі. Биыл еліміз Тәуелсіздігіміздің 34 жылдығын атап өтеді. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев халыққа Жолдауында биылғы 2025 жылды «Жұмысшы мамандықтар жылы» деп жариялап, «Осы уақыт ішінде техникалық және кәсіби білім беру жүйесін реформалау қажет. Сондай-ақ біз жұмысшы мамандықтарын дәріптеу арқылы қоғамда еңбекқор және нағыз маман болу идеясын насихаттаймыз. Адал әрі табанды еңбегімен табысқа жеткен адамдар қашанда құрметті, сыйлы болуы керек!» деді. Олай болса Сәлима апамыздай аңыз адамның өмір жолын, еңбек жолын кейінгілерге үлгі етіп, еңбектің қадір-қасиетін дәріптеудің, еңбек арқылы құрметке бөленген өнегелі өмір иелерін ұлықтаудың маңызы зор. Мұны «Әлемнің әміршісі – еңбек!» деген қанатты сөздің мән-маңызын жаңарған әлемде жастар жадына құя берудің зор мүмкіндігі деуге болады. Он балалы отбасының тыныс-тіршілігі өз алдына, аптап ыстық пен аңызақ желдің өтінде жүріп, шаң-тозаңы бұрқыраған дала төсінде күріш егіп, одан мол өнім жинаған еңбеккер Ана бейнесін дәл қазір біздің қоғамға саф алтындай жарқырата көрсету қажет-ақ. Қазақта қайсар қыздар аз болған жоқ! Біз Мәншүк, Әлия, Хиуаз апаларымыздың ерлігін жақсы білеміз. Роза Бағланова апамыздың да Мәскеу трибунасында Арал тағдыры туралы қасқая тұрып, қаймықпай айтқан сөзін де интернет бетінен көріп, естіп жүрміз. Қазақ халқының ерлермен бірдей жауға шапқан, билермен бірдей дауға басу айтқан шешен де өжет, батыл да өр қыздары, өзінің жұртын ғана емес, өзгені де батырлығымен мойындатқан Тұмар, Зарина, Айбике, Гауһар, Ақбикеш, Сапура, әулиелігімен, көреген-көсемдігімен елді таңғалдырып, таңдай қаққызған Домалақ ана, Бегім, Қоңыр аналар, қазақ әдебиетінің жауһарларына айналған – Бопай, Ұлпан, Зере, Ұлжан, Айғанымдардың есімін мақтанышпен, зор құрметпен атаймыз. Осындай абзал арулардың ізін жалғаған, ерлермен бірдей түн ұйқысын төрт бөліп, ел игілігі үшін жанын шүберекке түйген, ешқашан «Маған үкімет не береді?» деп емес, «Мен еліме не беремін?» деген санамен ғана өмір сүрген Сәлима Жұмабекқызының ерен еңбегін қазақ халқы ешқашан ұмытпайды.
Сәлима апай өзінің ұстазы, атақты күрішші, дала академигі, екі мәрте Социалистік Еңбек Ері Ыбырай Жақаевтың мына сөзін жиі қайталауды ұмытпайтын: «Егінші – мәрт, жер – жомарт! Жердің құйқасын танып, қойнауын ашып, қазынасын ала білген әрдайым дәулетті болмақшы. Бақ та басында, атақ та соның төңірегінде. Жалқау – өзіне жау. Тек ерінбей еңбек етсең болғаны!» дейтін.
«Күріш – ең көп еңбекті қажет ететін дақыл. Оны өсірудің тәсілін үлкен төзімділікпен жалықпай үйрену керек. Егер шын диқан болғың келсе, егін өсірудің сан алуан тәсілін ғалымдармен ақылдаса, сырласа отырып үйренуге болады». Бұл – атақты күрішші Сәлима апайдың шәкіртіне айтқан сөзі. Сәлима апайдың тағы бір көрегендігі, егін суару кезінде: «Күріш – адам сияқты таза суды тілейді, ескірген судан егін де ауырады!» – деуші еді. Екінші сөзінде: «Жас күріштің сабағы ешкінің түбіті сияқты нәзік келеді, сондықтан, оны тек тамырымен суырып аласың, жер дымқыл болса, күріш өнімді болады. Күріш өсіруге әдіс керек. Оған ізденсең ғана жетесің. Ізденуден жалықпа!» дейтін. Сәлима апамыздың бұл сөздері бүгінде жас ұрпақтың зердесінде. Зейнет демалысына шықса да, әйгілі диқан апамыз еңбектен қол үзген жоқ. Өмір бойы жиған-терген тәжірибесін жастарға өсиет ретінде ұсынды. 80 жылдығына орай Қазақтың күріш ғылыми-зерттеу институтының Құрманбек Бәкірұлы бастаған селекционер-ғалымдары жаңадан шығарған күріш сортына Сәлима апамыздың есімін берді. Елдің Сәлима Жұмабекқызына деген риясыз көңілі, аппақ алғысы мен батасы көл-көсір болды. Ол сонымен көгерді, өсіп-өнді. «Мұндай атақ-даңққа ие болуым өзімнің еңбексүйгіштігім, адал маңдай терімнің жемісі болар. Сонымен бірге қасиетті Тұрмағамбет ауылының киелі топырағы, елдің бірлігі, сыйластықтары, ірі тұлғалар бастап кеткен жолының шапағаты деп білемін», – деп ағынан жарылатын еді.
Сәлима апамыздың аналық, еңбеккерлік ерлігі, даналық қасиеттерін қалай дәріптесек те лайықты деп ойлаймын. Осындай аналарымыздың өмірін арқау еткен көркем фильм шығып, сахналық шығарма – спектакль қойылып жатса, қандай ғанибет! Ұрпағымызға жақсы үлгі етуге тұратын қажетті де лайықты іс орындалып, рухани жаңғыруымызға қосылған зор үлес болар еді.
2000 жылы «Ғасырдың батыр анасы» атағын алған кейуанаға бұл бақ пен абырой оңайлықпен келген жоқ. Ол өз сөзінде: «Алапат ашаршылықтың артын алып келген сәбилік күндеріміз, «халық жауын» өз ішімізден іздеген қанқұйлы кезеңмен тұспа-тұс балалық дәуреніміз, Ұлы Отан соғысының миллиондарды жалмаған сұрапыл жылдарындағы ес жиып, есейген шақтарымыз, қайта қалпына келтіру қарбаласымен астасып жатқан бойжеткен күндеріміз, міне, бұлардың барлығы да біздің қатар құрбылардың басынан кешірген толқымалы замана белестері» дегенінің өзінен уақыттың сарынын әрі қатал сынағын тануға болады. Ана қашанда ақ тілегін ұрпағынан, елінен аямайтыны анық, сол үшін де ананың тұғыры биік, шұғыласы шуақты! Сәлима апа бір естелігінде аналық мейірбан жүрегімен: «Аллаға мың қайта шүкіршілік етеміз. Қиын күндерден кейін жарқын заман туды. Ата-бабаларымыз аңсаған тәуелсіздікке қол жеткіздік. Дініміз де оралды, діліміз де тазаруда. Ендігі арманымыз келешек ұрпақтың бейбіт өмір аясында бақытты ғұмыр кешуі. Иманды болып, отанын, отбасын шексіз сүйіп, құрметтеуі. Біздіңше барлық Аналардың тілеуі осы!» – деп тілеген екен.
Ақ тілегіңіз қабыл болсын, асыл Ана! Сіздің кеңпейіл, аппақ көңіліңізден шыққан ізгі ниетіңіз ұрпақтарыңызға шарапатын төгіп, қолдап-қорғап жүрсін. Сіз бізге биіктен қарап, жақсымызға жадырап, жаманымызға тұнжырап тұрғандай көрінесіз. Біз де Сіздің аналық кең құшағыңызды, мейірім төккен жүзіңізді, нұрлы бейнеңізді әрдайым есте сақтаймыз.
Бүгінде республика және облыс көлемінде өткізіліп жатқан ғылыми-танымдық конференциялар, семинар, жиын, іс-шаралар ұрпақтың еңбекке, Батыр анаға деген өшпес құрметінің белгісі деп білеміз!
Қылышбай БИСЕНОВ,
Қазақстан Республикасы Ұлттық
ғылым академиясының академигі,
техника ғылымдарының докторы, профессор,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
