– Наурызбай Сейітқалиұлы, біздің редакцияның көптен бергі ұстанымына сай ел азаматтары жауапты қызметке кіріскеніне жыл толғанда сұхбат құратын үрдіс бар.
Осының тағы бір орайы келген секілді. Парламент қабырғасындағы бір жыл қандай ерекшеліктерімен есіңізде қалды?
– Рақмет, редакция атынан жасаған ұсыныстарыңызға ризашылық білдіремін. «Сыр бойы» газеті тарихы мол шежірелі, ұлттық бет-бейнесін жоғары ұстайтын, елімізге белгілі баспасөз орны ғой. Сондықтан да атаулы газетке сұхбат беру мен үшін маңызды әрі жауапкершілігі мол мәселе.
2024 жылы 2-мамырда Парламент Сенатының отырысында ант қабылдап, депутаттық жұмысыма кірістім. Сенатта 6 комитет бар. Мен конституциялық заңнама, сот жүйесі және құқық қорғау органдары комитетіне мүшемін.
Конституциямыз бойынша, Сенат ең жоғары заң шығару органы болып табылады. 40 депутат өңірден, 5 депутат Қазақстан Халқы ассамблеясының ұсынысымен сайланып, 5 депутат Президент Жарлығымен тағайындалады.
Яғни, депутаттар өкілді орган мүшесі ретінде мемлекеттік саясат аясында жұмыс жасайды.
Еліміздегі саяси жүйені жаңғырту бағытындағы конституциялық реформалар аясында заңдарымызды да одан әрі жетілдіру жұмыстары үздіксіз жалғасуда. Былтырғы мамыр айынан бері Сенатта жүзден аса заң мақұлданды.
Мен өз тарапымнан бір жыл ішінде 10 заңды жүргіздім. Оның ішінде екі заңды Сенаттың пленарлық отырысында қорғадым. Бір жыл ішінде бірнеше депутат бірлесіп, 9 рет депутаттық сауал жолдадық.
Соның бірін атап өтейін. Әріптесім Руслан Рүстемовпен бірге тез арада Өзбекстан тарапынан басқа мемлекеттер арқылы қатынас жолдарын игермей тұрғанда «Үшқұдық (ӨР) – Қызылорда (ҚР)» бағытындағы автомобиль жолы жобасын іске асыруды қолға алу керектігіне байланысты мәселені көтердік. Әйтпесе, жаһандану кезіндегі бәсекелестіктің ширығып тұрған заманында кейін қаламыз.
«Батыс Қытай – Батыс Еуропа» автомагистралі – Қызылорда қаласы (Қазақстан Республикасы) – Өзбекстан Республикасының шекарасы-Көкаяз» автомобиль жолы құрылысының болжамды құны шамамен 125,3 млрд теңгені (1 км 700 млн тг.) құрайды. 2027 жылы жоспарға енеді деп болжануда.
Одан да басқа өзекті деген мәселелерді регламентке сәйкес қозғап, орындалуына атсалысудамыз. Бюджетті бекіту кезінде Сыр өңірінің мүддесі үшін жұмыс жасадық. Облыстық мәслихат депутаттарымен бірге Бюджет кодексіне 30-ға жуық ұсыныс бердік. Біршамасы қолдау тапты. Бір жыл көлемінде отызға тарта сұхбат пен мақалаларым жарық көрді. Елмен де үнемі байланыстамыз, әлсін-әлсін келіп шараларға қатысып, тұрғындармен жиі кездесеміз. Әр келгенде облыстық әкімшілікпен алдағы жоспарларымызды нақтылаймыз. Жеке адамдардың ұсыныс-пікірлерін, өтініштерін тыңдаймыз. Жиі елге келетіндіктен, Парламенттегі бес депутатты «бес қонақ» деп әзілдеп те айтып жүр. Бұл да қызылордалық депутаттардың белсенділігін білдірсе керек.
Өйткені, жылына екі реттен басқа іссапар шығыны депутаттардың өз мойнында. Жыл көлемінде тұрғындардың 300-ге жуық жеке өтініштерін қарап, заңға сәйкес жұмыстарды жалғастырып жатырмыз. Қазір ел арасында көп талқыланып жатқан бірнеше заңды жүргізудемін.
Сана өскенде жаңа идея керек
– Елдік мәселелер мінберге шыққанда өз ұстанымыңызды ашық айтып жүрсіз. «Бүгінгі міндет – демократиялық құндылықтарға негізделген қоғам мен заман талабына сай саяси жүйемізді жетілдіру» дедіңіз бір сөзіңізде. Осының парқын тереңірек қозғасаңыз…
– Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев бастамашыл болған «Күшті Президент, ықпалды Парламент, есеп беретін Үкімет» тұжырымдамасы аясында халық өкілдерінің жауапкершілігі артуда.
Жалпы демократия дегеннің өзін терең түсінуіміз де қиын. Әр қоғам мүшесінің өз пікірі бар, өз түсінігі бар. Ежелден келе жатқан «демократия» негізінен билікте емес, адамдардың мүдделерін ескерусіз қалдырмау мақсатындағы іс-әрекет болатын. Яғни, халық өз мүдделеріне қатысты іс-әрекеттерге қатыса алуы. Меніңше, демократия – тәртіп, ізеттілік, реттілік, жөн-жосық, алдымен көптің, жұрттың қамын ойластыру.
Демократия жолы міндетті түрде әділ деп айту қиын. Мәселелер үнемі көпшілік дауыспен емес, ақылмен шешілуі керек.
– Оныңызға қосыламын.
– Біздің қоғам демократиядан гөрі тәртіпке зәру. Қазіргі кезде қоғам мүшелері тарапынан елімізге жаңа идеологиялық саясат керек деген ұсыныстар күшейе бастады. Бұның өзі қоғамдық сананың жаңа деңгейге көтерілгенін білдіреді. Сана көтерілгенде жаңа идея керек.
Әйтпесе шиеленіске ұрынамыз.
«Әділеттілік» пен «Адалдық» сөздері елімізде трендте. Олардың мәні мен мазмұны өзекті болуда. Өйткені қара халықтың іздегені – әділдік яғни, теңдік қағидасы. Екі түсінік қазіргі кезде қоғамымыздың негізгі бағыт-бағдары ретінде мемлекеттік саясаттың ұзақ мерзімді ұстанымына айналуда. Күнделікті кездесетін әлеуметтік саясат пен өмір талқысын біріміз әділетті санасақ, екіншіміз әділетсіз деп қараймыз.
Кейбіріміз үшін әділдіктің өзі «әділетсіз», ал екіншілерміз үшін әділетсіздіктің өзі «әділетті» болып саналады. Заң жүзінде тең болып саналамыз. Алайда әлеуметтік мүмкіндіктеріміз әртүрлі. Адамның ішкі сезімі, ойлау деңгейі әртүрлі болғандықтан, әр адамның шындығы да әртүрлі, ақиқатты да табуы әртүрлі болмақ. Осы бағыттағы жұмыстарымыздың негізін ұлттық мүддемізге сай құндылықтар құрауы тиіс.
Идеологиямыз шынайы өмірімізбен біте қайнауы үшін посткеңестік инерциядан толығымен кетіп, іс пен сөздің алшақтығын барынша азайтып, өзімізге тән жақсы әдеттерімізді жетілдіріп, әдепке айналдыруға тиіспіз. Біздің қоғамдық санамызда орын алған жемқорлық, қылмыстық түсінік, қызғаныш, көре алмау, ортақ дүниеге біреудің заты ретінде ашкөздікпен қарау сияқты жағымсыз құбылыстар – кеңестік саясаттың көрінісі. Еліміздің саяси бағыты ұлттың тарихынан қуаттанып, өмір шындығымен, заман талабымен үйлестіріліп, рухани және материалдық мүддемізден күш алып дамуы тиіс деп ойлаймын. Қазақ мемлекеттілігі өзінің ұлттық деңгейімен жетілгені дұрыс. Ұлттық рухпен сүйегімізге сіңген құндылықтарымызға сүйенбесек, жоспарларымыздың өміршең болуы да қиын. Әрине әлемдік жетістіктерді қоса игермесек те кейін қаламыз. Бірақ ол жетістіктерді ұлт тәрбиесіне зиян келмейтіндей тұрғыда қабылдауымыз керек. Идеологиямыздың атқаратын бір мәселесі – заң мен тәртіп қағидасына сүйенетін қоғамдық қатынастарды жетілдіру. Үш жүз жылдай үлкен соққыға ұшырап келе жатқан ұлтымыздың дәстүрлі құқықтық жүйесінің ұстанымдарын қайта сіңіруге күш салуымыз қажет. Заңды мойындау, оны орындау дәстүрімізге айналғаны жөн.
Дамыған деп үлгі қылып жүрген елдердің бір белгісі – жоғары деңгейдегі реттеушілік, орындалуы күшті заңдар жүйесінің болуында.
Ұзақ уақыт заңды белден басушылық, олигархиялық, монополиялық жүйеде болғандар заңды мойындай бермейді, тек қана күштен қорқады. Ұлы Даламыздың өзіне тән демократиялық құндылықтарының маңызын қайта жаңғыртуымыз керек.
Құқықтық тәртіпті сақтау жөнінде барлығына түсіндіруге болады, бірақ бәріне емес. «Адам баласын заман өсіреді, кімде-кім жаман болса, оның замандасының бәрі виноват» деп Абай айтқандай, қоғамдағы жағымсыз қылықтардың тыйылмауына бәріміз жауаптымыз.
«Қаржыландыру барынша әділетті, ашық әрі тиімді, әрі қатаң бақылауда
болуы тиіс»
– Ойыңыз орынды. Ал осы құндылықтардың бәрінің бастауында тәрбие мен білім тұрады. Сізге білім саласының ыстық-суығы таңсық емес. Әйтсе де осының ішінде кейінгі уақытта жеке мектептерге қатысты мәселе өзекті көріне бастады. Мұны мінберде де көтердіңіз. Біз осы ұрпақ тәрбиесінде қай жолда келеміз?
– Білім саласында салауатты бәсекелестіктің болуы – білім сапасын арттырудың бірден-бір шарты. Әлемдік тәжірибе бізге осыны үйретуде.
Орта білім саласындағы саясатты жүзеге асыруда жекеменшік мектептердің орны айқындалып келеді. Дегенмен, жеке мектептер санының артуы көптеген мәселені уақытында реттеуді талап етуде.
Мемлекеттік мектептер жанынан есепсіз жеке мектептердің салынуы, мемлекеттік мектептердің жобалық қуатын толық пайдаланбау оларды ұстап тұруға қаржы тапшылығын тудырады.
Салынатын мектеп құрылысының құрылыс нормалары мен ережелеріне сәйкес келетін типтік жобасы бекітілуі керек деп санаймыз. Жекеменшік мектеп оқушыларына қатысты ыстық тамақты ұйымдастыру бойынша проблема бар. Оны да уақытында реттемесе, резонанстық жағдай туындауы ықтимал. Жеке мектептердің біршамасында педагогтердің сапалық құрамы, лицензия талаптарына сәйкес келмейді. Мектепке тасымалданатын балалардың жол қауіпсіздігі мәселесі алаңдатуда. Осы және басқа да білім саласының мәселелеріне қатысты сенатор Руслан Рүстемұлымен бірлесіп, депутаттық сауал жолдадық. Жақында жауабын алдық. Жұмысты жалғастырудамыз. Телевидениеде «Ашық алаң» хабарында да талқыладық, ұсыныстарымды айттым. Мемлекет есебінен қаржыландыру барынша әділетті, ашық әрі тиімді, әрі қатаң бақылауда болуы тиіс. Әйтпесе заңдылық тарапынан болатын түсінбестіктер дау-жанжалдар тудыруы ықтимал. Оның арты білім саласының дамуына, білім мекемелерінің беделіне кері әсер ететін болады. Кейбір қызметкерлердің жазықсыз жазалануы әбден мүмкін.
Білім, бұл – ұлттық мәселе. Қазір білім көп. Қайсысын игеріп, қайсысынан бас тартатындығымызды анықтау өте маңызды. Қазір индустриялық-ақпараттық қоғам білімге басымдық берген қоғамға жол берді. Ендігі бөлініс сауатты, сауатсыз болып емес, нағыз білімділер мен білімсіздер арасында өтеді. Біз білімді жетілдіріп, білімге негізделген әлемнің құрамдас бір бөлігіне айналуға тиіспіз. Білім болғанда пайдалы біліммен қарулануға тиіспіз. Әлеуметтанушылар білімнің қоғамдық маңызына қарай бірнеше жікке бөліп жүр.
Алдымен аса маңызды білім, одан кейінгісі маңызды білім, одан кейін қажетті білім, қажеттен соң керексіз білім, ең соңғысы – қауіпті білім. Қазір көп адам білім сияқты көрінетін жарқ-жұрқ еткен ақпараттарға үйір. Яғни, ақпаратпен білімді шатастырып жүрміз. Әл Фараби айтқандай, «білімге құштар адамның ақыл-ойы айқын, ерік-жігері зор, тілек-мақсаты ақиқат пен адалдыққа қызмет етуге талап жолында» болатын ұрпақ керек.
«Өздерін жақтас блогерлермен қоршап жүретін басшыларды да көреміз»
– Ұмытпасам, Сенаттың кезекті бір отырысында өзіңіз тарапынан Жолдаудан туындайтын мемлекеттік қызметкерлерге қатысты сауал жолданды. «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» қағидасы қаншалықты орындалып отыр?
– Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Жолдауында «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасы мемлекеттік басқару жүйесінің басты қағидаларының бірі ретінде айқындалды. Бұл қағида азаматтардың өтініштеріне жедел әрі сапалы жауап беру, билік пен халық арасындағы ашықтықты қамтамасыз ету, сондай-ақ мемлекеттік шешімдер қабылдау процесіне қоғамды кеңінен тарту мақсатында енгізілді.
Сенаттың кезекті бір отырысында мемлекеттік қызметшілердің осы қағиданы іске асырудағы рөліне ерекше назар аударылды.
Осы бағытта бірқатар нақты шаралар қабылданды:
«e-Otinish» бірыңғай жүйесі: Бұл жүйе арқылы азаматтардың өтініштері электронды түрде қабылданып, олардың қаралу барысы ашық әрі бақылауда болады.
«Ашық диалог» порталы: Бұл портал арқылы азаматтар мемлекеттік органдарға өтініштерін жолдап, кері байланыс орната алады.
Сонымен қатар, мемлекеттік қызметшілердің кәсіби және моральдық қасиеттерін арттыру мақсатында кадрлық саясат жетілдіріліп, меритократия қағидаттары негізінде тағайындаулар жүзеге асырылуда.
Мемлекеттік қызметшілердің біліктілігін арттыру, олардың азаматтармен тиімді қарым-қатынас орнатуына мүмкіндік береді.
Дегенмен, бұл қағиданы толыққанды іске асыру үшін әлі де жүйелі жұмыс қажет. Әсіресе, төменгі деңгейдегі атқарушы органдарда халықпен кері байланыс орнату мәдениетін қалыптастыру, шешім қабылдау барысында тұрғындардың пікірін ескеруді нақты тәжірибеге айналдыру өзекті болып отыр.
Сондықтан бұл мәселе біздің тұрақты бақылауымызда.
Парламенттік бақылау мен депутаттық сауалдар арқылы да жергілікті және орталық мемлекеттік органдардың осы бағыттағы жұмысын қадағалап отырамыз.
– Бұл бір жақты қарауға келмейтін де мәселе ғой…
– Осыны өзім де айтқалы отыр едім.
Бізде кері байланыс мәдениетін тек мемлекеттік мекемеден талап ету бұл мәселені толық ашпайды.
Тұрғындардың да жауапкершілігі жөнделуі тиіс. Елімізде әрбір азамат өз пікірін, көзқарасын, ұсынысын білдіруге құқылы.
Қазақ халқы кеңестік билік кезінде тілі байланып, қол-аяғы тұсалып, еркін ой білдіре алмау кезеңін басынан өткерді. Енді сөз бостандығын пайдалана білу, еркін сөйлеу процестерінен тәжірибе жинақтаудамыз. Сөзді ауыздықтауға күннен-күнге дамып келе жатқан ақпарат тарату технологиясы жол бермейді. Компьютер ғылымында аз ғана өзгерістің өзі қоғамға зор әсер етуде. Жеке адамдардың ақпарат айдынында көзқарас білдіруі тым шарықтап барады.
Адам әуелі сөйлеуді үйренеді, сосын сөйлемеуді үйренеді. Біз енді орнымен жөн сөйлеу мәдениетін жетілдіруіміз керек. Ашық қоғам жеке адамдар мәліметті қорытып, қоғамға қажетті ақпарат ретінде емес, «шикізат» ретінде таратуы өзара қиыншылықтар тудырады.
Әр адамның ой қорыту деңгейі әр ортада әртүрлі. Ой-пікірді тежеу, ойлауымызды да тежейді деп түсінемін. Ойлау қабілетін тежеу адамның рухани дамуына кесірін тигізеді. Жаңа ойға, идеяға орын керек. Бізге керегі сөз таластыру емес, ойға – ой, идеяға идея қосу болуы керек. Пиар қуатын кейбір азаматтарымыз екіжүзділікпен ақпараттармен манипуляция жасап, көптің арасында түсінбеушілік тудыруы жөнсіз іс-әрекет деп санаймын. Кейбір жағдайда барын салып жұмыс жасап жүргенді көре алмай, өзінің жасамағанына қызғана қарап, әртүрлі арандатушылық ақпараттар жариялайтындар да бар.
Жақсының бәрін өзі істегендей, ұнамайтынды жариялатпайтын да әдістер бар. Бұл тұрғыдан келгенде басқару жүйесі алға кетті. БАҚ-ты өз мүддесіне ыңғайлап, өзінің беделін асыра насихаттау, жалған демократия ойынын ойнау арқылы халықтың үнін өзіне ыңғайлап басқару тәсілі жетілуде. Өздерін жақтас блогерлермен қоршап жүретін басшыларды да көріп жүрміз. Енді оның да жауапкершілігі артып келеді. Мемлекеттік саясаттағы басты мақсатымыз – демократиялық жолмен дамып, адал қоғам қалыптастыру қолымыздан келетіндігіне халықтың сенімін арттыру. Сонымен бірге, әлемде авторитарлық биліктің де өміршеңдік пайдасын да көріп отырған елдер бар екенін естен шығармау керек.
«Туған жеріміз өзгеден
үлгі алатын емес,
өзгеге үлгі болатын өңірге
айналып келеді»
– Өңірге ойыссақ. Бір кездері облыс атауынан айырылып қалудың алдында тұрған Қызылорданың қазіргі көрсеткіштері көпке аян. Алдымызда тағы қандай міндеттер тұр деп ойлайсыз?
– Рас айтып отырсыз. Туған жеріміз қайта түлеп, өзгеден үлгі алатын емес, қайта өзгеге үлгі болатын өңірге айналып келеміз. Облыс басшысы Нұрлыбек Машбекұлы әкім болып тағайындалғасын, бірден серпінді жобаларды батыл қолға алды. Мен екі жылдан астам уақыт қасында бірге жұмыс жасадым.
Нұрлыбек Машбекұлы үздіксіз ел аралап халықпен бетпе-бет кездесіп, кеңесіп, өзінің жоспарымен бөлісті, оны орындау жолында ерік-жігермен жұмыс жасауда. Оны бүгінгі нәтиже дәлелдеуде. Екі-ақ жылдың ішінде бюджет екі еседен асты. Қандай да халықтың, ұлттың, өңірдің дамуы қоғамдық сананың деңгейіне тікелей қатысты. Ол енді көбіне билікке деген сенімге байланысты. Билікке сенім билік өкілінің уәдесіне, оның орындалуымен маңызды. Біз бірлік бар жерде тірлік бар дейміз. Дұрыс. Алайда менің байқағаным – тірлік бар жерде бірліктің тіптен де мығым болатындығы.
Осыдан біршама уақыт бұрын тіршілігіміз тұралай бастағанда ақыр аяғы арқа сүйеп жүрген ақсақалдарға дейін бөліне бастағанын да көрдік. Әлеуметтік желіде жастарымыз ағаларымыздың жағасынан алғандай, кезінде не істедіңдер деп тиіскенін де естідік. Қысты күнгі күн сияқты жарқырағанымен, жылуы жоқ азаматтардың да төбе көрсеткенін байқадық. Ал енді өңіріміздің өңі кіріп, сана оң өзгеріске бастағанда бірлігіміз, бір-бірімізді қолдауымыз нығая түсті. Тұрғындардың тұрмыс сапасын арттыру бірінші кезекте қолға алынды. Нәтижесінде, 2024 жылы жақсы жолдардың үлесі 92 пайызға, газдандыру 78 пайызға, ауызсумен қамту 99 пайызға жетті.
Денсаулық сақтау саласында, менің білуімше, бүкіл ауылдары санитарлық автокөлікпен толық қамтылған жалғыз өңірміз. Бір ғана Қызылорда қаласында тұрғын үйлерден бөлек, 30-дан астам жаңа ғимараттар салынды. Барлық ауданда қолжетімді бағаға үйлерді көптеп салу басталды.
Облыс көлеміндегі көптен шешімін таппай жүрген күрделі мәселелердің, «сақалды» нысандардың тізімін жасап, өзінің тікелей назарында ұстап кезең-кезеңімен шешті. Қалалық демалыс паркі толығымен қайта жаңарудан өтті. Әсіресе, жаһанданудың кері әсеріне қарсы тұрар иммунитетті күшейту өте өзекті мәселе. Онда тек қана адамзаттық, ұлттық дәстүрдің озығы саналатын құндылықтарымызды ұлықтау өте маңызды.
Осы бағытта облыста кейінгі үш жылда керемет шаралар іске асты. Барлық аудандарда бір уақытта, қаржыны өте тиімді пайдаланудың үлгісі ретінде «Руханият» орталықтары салынды. Жоба бүкіл елімізге таратылуда.
«Қорғансыздың күнін» кешіп жүрген кітапхана, мұражай, мұрағат, неке қию залы, үкіметтік емес ұйымдардың ғимараттары бірден шешімін тапты. «Жайлы мектептер», физика-математика мектеп-интернаты, т.б. заманауи білім нысандары халық игілігіне берілуде. Өзінің 85 жылдық тарихында облыстық өлкетану музейі алғаш рет арнайы салынған ғимаратқа көшті. Бұлардың жаңаша ойлайтын жастарымызды тәрбиелеудегі қызметі өте ауқымды. Жақында ғана балалар мен жасөсіпірмдерге арналған «Сыр жұлдыздары» шығармашылық-инновациялық академиясы ашылды. Гаджеттердің бетіне телмірген жастарымыздың өзінің табиғи дағдысын ашып, өмірге тез бейімделуіне зор үлес қосатын жоба болды.
Отбасы құндылығы бүгінде өзекті. Кейбір ақпарат көздеріне сүйенсек, ажырасу 50 пайызға жетіп қалды. Бұл – біздің ұлттық трагедиямыз.
Осы бағытта «Анаға тағзым», «Отбасы орталығының» орны маңызды. Ұлттық құндылықтарымыз үшін жаңадан салынған мұражайға сеніміміз зор.
Ұлттық мәдениетімізді тек елімізде ғана емес, шетелде насихаттау арқасында Отанымыздың жарқын бет-бейнесін айшықтауды да өңір басшысы орынды қолға алды.
Өнерпаздарға алғаш рет бірден 40 пәтер берілді. Қанша жылдан бері шешілмей келе жатқан музыкалық коллдеждің жаңа ғимараты мен жатақханасы демеушілікпен салынды. Спортты дамыту үшін қаншама нысандар ашылды. Осы жерде ерекше айта кету керек, өңірімізде көптеген халық игілігіне арналған жобалар демеушілердің қаржысымен шешілуде. Тізе берсем, бір сұхбат тек тізіммен толары шындық. Мен ұлттық руханиятқа қатысты жұмыстардың бір парасына тоқталдым. Ал салынған медициналық ғимараттар қаншама?! Дәрігерлерге жүз пәтер салынатын болды. Аралды қорғаудың екінші кезеңі шешілу үстінде. Бұлардың барлығы ақшаның көптігіне байланысты емес. Ол біріншіден, жобаларды алдын ала терең сараптап, зерттеп қаржыны қатаң түрде үнемді жұмсау арқылы салынды. Кез келген бастамалардың тиімділігі қоғамдық санаға тигізген әсерімен бағаланады. Қазір қоғамдық сана оң өзгеріске бет бұрды. Халық пен билік арасында сенім арттып келеді. Бұның барлығы өңір басшысы айтқандай, өңіріміздегі бірліктің арқасы. Өңіріміз өркендеп, өсе берсін. Елде өзара ынтымақта болсақ, ықпалды болып талай жобаларды облыс басшысы іске асыра береді деп сенеміз.
«Тәртіп пен әділдік
болмаған жерден
озық ойлы адамдар бойын
аулақ ұстауға тырысады»
– Мемлекет басшысы жыл басында берген сұхбатында «біз озық ойлы ұлт ретінде тек қана алға қарауымыз керек» деді. Бүгінгі әңгіме желісіндегі ой-тұжырымдарыңызды толықтыратын тұстарыңыз бар ма?
– Мен биылғы өткен Бурабайдағы құрылтайдағы көтерілген бір мәселеге тоқталсам деймін.
Биылғы жылғы құрылтай ел дамуының өзекті мәселелерімен бірге алда тұрған сын-қатерлерді нақтылаған тақырыбының ауқымы кең болды. Соның ішінде идеология аясында дуализм мәселесі ортаға салынды. Өте өзекті мәселе. Дуализм дегеніміз не? Ол дегеніміз өз мемлекетімізге деген сенімнің төмендігі, билік тарапынан қолға алынған іс-әрекеттерді керісінше насихаттау, тарихи пессимизм, болашаққа деген сенімсіздік, бүгінгі күнгі қол жеткендермізді менсінбеушілік, моральдық, этикалық, құндылықтарға менсінбеушілікпен қарау, т.б. Қайсыбір мәселені оның туындаған деңгейінде шешу қиын.
Бұның басты себептерінің бірі – қоғамдағы әділетсіздіктер. Жұрт соған ренжіп, көптеген тиімді бастамаларға немқұрайлы қарайды. Жаһанданып жатқанымызда адамзат үшін ең қиын нәрсе – өмірде дұрыс жол таба білу. Моральдық қалпы жоқ адам кешірілмейтін қателіктерге ұрынады. Абайдың «рухани құндылық адамзат өмірі мен адами жетілуінің қос қанаты – ізгілік пен танымға бірдей азық әрі жетекші» деп айтқаны бар еді. Бұлардың алдын алу үшін, ұлтымыздың болмысын қайта жаңғыртуды күшейту керек. Ол дегеніміз – қазір көзіміз көруге қорқатын, естуге құлақ ұялатын, айтуға ауыз бармайтын жан шошырлық жайттардан тазару.
Басшыларымыз да адамдарды рухтандырып, прогресшіл болуға ынталандыратын қабілеттерін арттырып отыруы тиіс.
Өткен 30 жылымызға тас лақтырушылар жеткілікті. Ол өтті, енді келмейді. Соның пұшпағын езгілей бергеннен не пайда? Болары болды, енді одан сабақ алып, алға ұмтылуымыз керек. Өткен жылдардағы кеткен кемшіліктерге тәуелсіз ел ретінде басқарушылықты үйрену үшін кеткен төлемақы деп қарайық. Реваншизм мен кек қуушылық бізге пайда әкеле қоймасы анық. Бірігу мүмкіндігін бос жібермейтін Ұлы Далалық қасиетіміз емес пе? Кемшілікке кеңшілікпен қарау адамгершіліктің бөлінбес бір бөлшегі емес пе? Кезінде академик З.Қабдолов «адамның бойынан жамандық іздемеңдер, жаратылыстың қыр-сыры көп, кемшіліксіз болмайды. Оны көрмеңдер. Ал жақсылығын көрсең жарқырата түс» деп жазған екен. Сондықтан «әр қазағым – жалғызым» деп бір-бірімізге құрметімізді аямайық. Өзара бірлігіміз артады. Билік пен халық арасындағы сенімнің мықтылығы бәріміз үшін маңызды.
Келесі ойландыратын мәселе – сыбайлас жемқорлық қасіреті.
Қанша жыл болды осы жегідей қоғам құртымен күресіп жатқанымызға. Қазір көп адам осыған сене де бермейді. Себебі қандай бір күрес белгілі бір нәтиже бермесе, оны халық сезінбесе, ел болып бұл қозғалысқа қолдау көрсетуі қиын. Бізде қоғамдық сипатқа ие болған «жұрттың бәрі істеп жатыр ғой» дейтін стереотип бар. Ең қатерлісі, сыбайлас жемқорлыққа немқұрайлы қарау үйреншікті дағдыға айналып бара ма деп қорқамын. Сыбайлас жемқорлықтың болуы біздің жүйеміздің әлсіздігін білдіреді. Жемқорлық бар жерде, зорлық қатар жүреді. Жемқорлық пен зорлықтың біреулер үшін пайдалы кәсіп ретінде қалыптасқанын «қаңтардан» кейін ашық біліп жатырмыз. Адамгершілік пен құқық арасы ажырап, заңдардың «құрғақ» орындалуын байқаймыз. Бізге заңның орындалуы жалпыхалықтық дәстүрге жеткен құқықтық менталитет ауадай қажет. Алайда құқықтық менталитет пен мәдениеттің қалыптасуына да негізгі кедергінің бірі – сол сыбайлас жемқорлықтың өзі. Ал біз әділетті, демократиялы қоғам, тең құқықтық қатынас орнатамыз десек, заң мен тәртіп қағидатын қоғамға күштеп болса да сіңіруіміз керек. Тәртіп пен әділдік болмаған жерден озық ойлы адамдар бойын аулақ ұстауға тырысады. Әсіресе, өздеріне сенімді білімді жастар мен білікті мамандар әділдік іздеп шетел аса берсе, еліміздің еңсесі биіктеліп, экономикасы тұрақталып, қайта өркендей түсуі ұзақ та қиын шаруаға айналып кетуі әбден мүмкін.
Экономика әлсірегенде демократия кейінге жылжып, күштеп басқару алға шығатынын тарихтан білеміз. Сингапурдағы жемқорлықты барынша жоюдың әдісі тиімді деп ойлаймын. Олар тамыр-таныстықты, сыбайлас жемқорлықты толығымен жою қиын болғанымен, заңның дұрыс орындалуын жақсы қадағалау арқылы оң нәтижеге қол жеткізген.
Айта берсек әңгіме көп қой. «Сыр бойы» ұжымына зор шығармашылық табыс тілеймін, ел үшін атқарып жүрген еңбектеріңіздің жемісін көріңіздер.
– Наурызбай Сейітқалиұлы, қауырт қызмет арасында редакцияға арнайы келіп, емен-жарқын пікірлестік құрғаныңызға рақмет! Қоғамның бір азығы құнды ойлар. Бұл сұхбатымыздың жалғасы боларына сенім білдіремін. Елдік істе жетістіктер көп болғай!
Сұхбаттасқан
Қуат ШАРАБИДИНОВ,
«Сыр бойы»
