Ауыл шаруашылығын механикаландыру саласының ғалымы, Ұлттық Ғылым академиясының академигі, ҚР еңбегі сіңірген ғылым қайраткері Мұқтар Рахымұлы Алшынбай Қызылжарманың түлегі еді.
Атасына да, әкесіне де ғылым қонған ұстаздар. Алшынбай мешіт ұстаған діни сауатты молда, жас ұрпақты оқытып, сауаттандырып түрлі мамандық бойынша дәріс берген. Ал Рахым Бұқарада, «Көкілташ» медресесін тәмамдап, Уфадағы «Ғалия» медресесінде оқып, араб, парсы тілдерін жетік меңгерді. Содан кейін, ҚазПИ-ден мамандық алды. Мұқтар «ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің» дегендей, ғылым жолын таңдады. Ізденіс жасап, маңдай терін төкті, көз майын тауысты.
Сырда туып, Алатаудың бөктеріндегі Алматыны мекендеп, өзі таңдаған және тәмамдаған мамандықтың ұлы жолына, ғылымның шыңына шықты. Ғылымға ұмтылған жастарға бағыт беруден еш жалықпады.
Мұқтардың өмір жолы, жастық шағы өте қиын кезеңмен – ашаршылық, қуғын-сүргін жылдарымен тұспа-тұс келді. Екінші дүниежүзілік соғыс басталған кезде бала болатын. Ел басына төнген ауыртпалықты сезініп, аш-жалаңаш жүріп, ауыр еңбекке араласты. Қармақшы ауданындағы Ақжар МТС-та механизатор болды. Сол кездегі трактор, молотилкалардың бұзылған жерін жөндейтін маманның бірі еді.
Механизатор бола жүріп, елді ауыр қол жұмыстан құтқарып, өнімді жұмыс істеуге мүмкіндік тудыратын машиналарды армандады. Сол арман жетелеген ол орта мектепті бітіріп, Алматыдағы Қазақ ауыл шаруашылығы институтының механикаландыру факультетіне оқуға түсті.
Білімге құштар, ауыл шаруашылығы өндірісіндегі қол еңбекті техника қуатына жүктеуді алдына мақсат етіп қойғандықтан, студент кезінде-ақ ғылым жолына бет бұрды.
Оқуды қызыл дипломмен бітірген Мұқаңды 1951 жылы институт басшылары оқытушы-ассистент етіп алып қалды. Жұмыс істей жүріп Ленинградтағы ауылшаруашылық институтында аспирант болды және 1955 жылы кандидаттық диссертациясын қорғады. Сол кезден бастап Қазақ ауылшаруашылық институтының «Ауылшаруашылық машиналары» кафедрасының меңгерушісі қызметін атқарды.
1969 жылы Мұқаң өзі туған Сыр жерінде өсетін негізгі дақыл – күрішті өндіру-жинауды механикаландыру тақырыбында докторлық диссертация қорғады. 1973 жылы профессор атағын алды. Бұл – Қазақстан ауыл шаруашылығы механизациясы бойынша тұңғыш докторлық диссертация. Мұқаңның негізгі жұмысы Алматыда болса да Қызылордадағы МИС және Ы.Жақаев атындағы Қазақ күріш шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының мамандарымен тығыз байланысын үзбеді. Алқаптың агротехникасына қатысатын техникаларды сынау нәтижелері үнемі назарында болды.
Социалистік Еңбек ері Амангелді Ахметов: «Саналы ғұмырын білім мен ғылымға арнаған Мұқтар Рахымұлы өндіріске енгізген ғылыми жаңалықтары мен техникаларын біздің машина сынау станциясында (МИС-те) сынақтан өткізіп, оны қолданысқа енгізетін едік. Ғалымның оң нәтижелі ұсыныстарын басшылыққа алып, талапқа сай уақытында орындағандықтан, облыс бойынша үнемі алдыңғы қатардағы шаруашылық болдық. Бабына келтіріп өңдей білсең, Жер-ананың берері көп, жақсы күтім жасай білсең, күріш дақылы саған бақыт сыйлайды. Дәл осы қағиданы басшылыққа алып мен бақытымды таптым» деуші еді.
Мұқтар ағаның ғылыми еңбектерінің тағы бір арнасы ауылшаруашылық агрегаттарының, мал фермаларында қолданылатын құралдардың мал азығын, жем-шөп дайындау және оны өңдеуді механикаландыру мен жетілдіруге негізделген. Осы мақсатқа арналған құрал-жабдықтар әліге дейін қолданыста. Мұқаң біздің облыстағы ғылыми-зерттеу жұмыстарының орталығы саналатын Арал өңірі агроэкологиясы және ауыл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының механикаландыру бөлімінің жұмысына жетекшілік жасады. Нәтижесінде күріш өндірісін механикаландыру, жер өңдеу, тұқым себу, арам шөптен арылту, егін жинау және дәнді сұрыптау, тазарту жұмыстарына жүргізілген ғылыми-зерттеу мол өнім алуға қол жеткізді.
Білікті мамандарды тәрбиелеуге, мемлекеттік тілді дамытуға ерекше мән беріп, оқулық кітаптар, бірнеше сөздіктер мен т.б. көптеген ғылыми еңбектерді жарыққа шығарды. 150-ден астам ғылыми жарияланымдардың авторы, 8 авторлық куәлік иесі, 8 монография мен өндіріске енген 8 ұсыным авторы, бірнеше мемлекеттік наградалармен марапатталды.
Мұқаң жастарды білімге баулып, талабын жетілдіруге мән беруі арқасында ғылым кандидаттары мен докторларын дайындады. Мұқаңнан дәріс алған шәкірттері Сейілбек Шаухаманов, Ибрагим Әбибуллаев сынды Сыр елінің азаматтары. Байзақ Момынбаев, Сәтбай Рахметов, Әнуар Тәжібайұлы, Серік Аханов, Болат Көптілеуов, Арыстанбек Ермағанбет… Бұл тізімді жалғастыра беруге болады.
демиясы Шығыс бөлімінің секциясын басқарды. Ресей ауыл шаруашылығы ғылымдары академиясының корреспондент-мүшесі болды. Бұдан бөлек, Мұқаңның мерейтойлары, ғылыми еңбектерінің құндылығы өз деңгейінде аталып өтті.
Бұл шаралардың бәрі – Сырдың түлегі Мұқтар Рахымұлына көрсетілген құрмет. Халқына, ғылымға еңбек сіңірген, алғысқа бөленген Мұқтар ағаның бойындағы еңбексүйгіштік, кісілік қасиет, парасат ұшан-теңіз еді. Мұқаң Ләйла Меңдіханқызымен дүниеге 2 қыз, бір ұл әкелді. Оларға тәлім-тәрбие берді, оқытты, ғылымға баулыды. Ұлы Серік – техника ғылымдарының докторы, профессор, қызы Зәуре – ағылшын тілі, экономика саласының жоғары білімді маманы. Кіші қызы Айнұр – профессор, экономика ғылымдарының докторы.
Мұқаңның ауылшаруашылық ғылымына қосқан үлесін дәріптеуді де, жазуды да келешек ұрпақ үлесіне қалдырамын. Есімін ардақтап, өнегелі өмірі мен ғылымға сіңірген еңбегін келешек ұрпаққа жеткізу үшін Қызылорда қаласында билборд орнатылса, бір мектепке ол кісінің есімі берілсе деймін. Сонымен қатар туған жері Қызылжарма ауылдық округінен бір көше атауы берілсе екен. Ғалымның жерлестері бұл игілікті шараны қуана-қуана қабылдап, мақтан тұтар еді.
Қапан НАҒАШЫБАЕВ,
еңбек ардагері,
қалалық қоғамдық
бақылаушы
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
