Қазақтың Қатирасы

1572

0

Сыр топырағында туып, сара соқпағымен, саңлақ өнерімен шығармашылық биігіне көтерілген тұлғалар қаншама?! Олардың қай-қайсысы да өз дәуірінің жүгін көтеріп, өміршең туындыларымен елінің есінде қалды. Аймағымыздағы аға толқын ақын-жазушылардың қатарында поэзия атты патшалықтың табалдырығынан аттап, төріне озған Сыр елінің ақын қызы, қабілет-қарымы, парасат-пайымы бөлек Қатира Жәленованың қазақ қаламгерлерінің ортасында шоқтығы биік.

Жыр алыбы Әбділда Тәжібаев­тың қолдауымен қазақ әдебиетіне қадам басқан ақын қыздың жас­тық шағы, жалынды шағы Алматы қаласында, қазақ руханиятының қайнаған ортасы, әдебиет алып­тарының арасында өтті. Қазақ Ұлттық университетінің қабырға­сында Рымғали Нұрғалиев, Тұр­сын­бек Кәкішев, Мәлік Ғаб­дул­лин,  Зейнолла Қабдолов сынды ұстаз­дардан тәлім алды. “Қазақстан” телерадио корпора­циясында ши­рек ғасырға жуық еңбек еткен ол қазақтың қабырғалы қалам­гер­лерінің ішінде өзіндік өрнекті қол­таңбасымен, табиғи талан­тымен танылды.

Жоғарыда айтып өттік, қолы­на қалам алып, әдебиет дейтін әдемі әлемге бет алған жас ақын Қатира Жәленова өзі туып-өскен топырақтың талантты перзенті, қа­зақ поэзиясында ерек қолтаң­басы бар ақын,

… Жазса Тарас Днепрді,

Жазса Пушкин Еділді.

Неге маған жырламасқа

Сырда туған елімді?! – дей­тін жыр жолдары халқының жүре­гін­де жатталып қалған Әбділда Тә­жібаевтай абызды үлгі тұ­тып, ұдайы шығармашылық бай­ла­ныс­та болады. Иә, білуімізше, сол ке­зеңдерде Әбділда ақын М.Ма­қатаев, Т.Молдағалиев, Т.Ай­бер­генов, М.Шаханов,  Ф.Оңғар­сынова, К.Ахметова, Ж.Қыдыров сынды талантты жастарды айна­ласына жиып, батасын берген екен. Бұл туралы Қатира апамыз өзі­нің “Сырдан ұшқан қарлығаш” атты кі­табында жарияланған жүрек­жар­ды естеліктерінде баяндайды.

Айтуынша, Қатира апамыздың әкесі Сыздық Ә.Тәжібаевпен бір рудан тараған аталас ағайын екен. Әрі екеуі түйдей құрдас болған. Жас кезінде ол кісі де Әбділда құр­дасымен ілесе Алматыға барып, оқуға түседі. Бірақ көп ұзамай, ел­ге қайтады. Оған себеп: дін жо­лын ұстанатын әкесі Жәленнің қар­сылығы болатын. Кейін әкесі ауырған кезде жасөспірім қыз сонау Алматыдағы Әбділда аға­сына мұңын шағып, дамыл-дамыл хат жазатын. Жауап келе ме, жоқ па, оған қарамайды, жаза береді. Сол хаттар арқылы өлеңдерін жол­дайтын. Алғашқы өлеңдері ау­дандық басылымда жарияланып та жатты. Сондай бір күндерде Әб­ділда ағасынан хаттарына жа­уап келіп, жүрегі жарыла қуан­ған еді. Сол хаттардың біріне зер салсақ:

“Қарағым, Қатира! Сенің ба­уыры елжіреп, жас жүрегі дүр­сілдеп, мейірім тілеп, жақын ті­леп тұратын тағы бір  хатыңды ал­дым. Өмірге құштарлығы көп, сөй­те тұра мұңды шерте-тұғын жас­тығың маған ұнай­ды. Бірақ сол қасиеттерді де дұрыс ұстап, тұтына білу керек. Көп шайқап, төгіп алмай, ұзаққа жеткізу керек, қарағым. Адамды әрлендіретін, әрі­ге апаратын, жас­тай тоңазытып қалдырмайтын, ең алдымен, өз жылуы емес пе? Сол жылуыңды сақ­та дегенім ғой, саған. Үй-іші аман. Бәріңе де сәлем! Ағаң Әб­ділда. 20 март, 1968 жыл.”

Иә, осындай хаттардың ішінде ол кісі үнемі ағалық ақыл-кеңесін айтып, өлеңдеріне байланысты да ашық пікірін білдіріп, артық-кемін түзеп отыратын. Осылайша жас ақынның қанаты қатайып, қаламы ұштала түсті. Әйгілі Әбділда ақын оның өкіл әкесі әрі рухани тірегі болды. Талай мықтылар түлеп ұшқан ҚазМУ-ға оқуға түскенде де сол кісінің қолдауын сезінген еді. Соңғы курста оқып жүргенінде сол уақыттағы ең таралымы көп, беделді басылымдардың бірі – “Лениншіл жас” газетінде Ә.Тәжі­баевтың алғысөзімен бір топ өлең­дері жарық көреді. Иә, албырт жас­тықтың асау сезімі бөлек қой, шіркін!..

Ой тоқтатып, қарамай айналаға

Барамыз ба, лағып айдалаға?

Біз таңдаған мына жол

Екеумізді

Алып кетіп барады қайда ғана?

Ғажап тірлік

Кімдерге ұнамасын.

Сол тірлікте сан рет сыналасың.

Екеуміз де білмейміз,

Алдымыздан

Тағдыр қандай тосып тұр

сы­бағасын?..

Өлеңдегі өмір шындығы кім-кімді де ойланды­рады. Бар мен жоқтың арасындағы баянсыз өмірде болашағынан бақыт күту, үнемі оған қарай талпыну  – күллі адам баласына тән ұлы сенім емес пе?! Ал ақынның асыл мұраты – тек өзі ғана талпынып  қоймай, көп­тің де көңіл құсын самғатып, үміт шырағын жағып, адалдық пен махаббатқа иландыра білу. Осы­нау өлең жолдарын оқыған жандар қазақ поэзиясына тағы бір талантты ақынның келгенін сөз­сіз мойындаған еді. Айта ке­тейік, осы жетпісінші жылдары Ф.Оңғарсынова, А.Бақтыгереева, М.Айтхожина, Қ.Бұғыбаева сынды қазақтың ақын қыздарының атақ-даңқы алысқа жетіп жататын. Осы апаларының соңын ала К.Ах­метова, З.Елғондиева, Х.Есен­­қара­ева, Т.Оразбаева, Ж.Дәрі­баева, Қ.Жәленова секілді сыршыл да нәзік ақындар ерекше қалам тер­беуімен елді елең еткізді. Осы жылдардың көңілде қалған ға­жайып сыр-сипатын “Көлсайдың” та­биғатына тамсана тұрып, былай­ша жырлаған еді:

Аршын төсті құз-таулар

аясында,

Жасыл желек,

Ну орман саясында.

Күнге ұмсынып

Алақан жаясың ба,

Күміс нұрға жүзіңді

шаясың ба?!

Сұлу бейнең айналып

жарасымға,

Сыр тұнғандай

Тұнжыр көз қарасың да…

Тарқатылып мың өрім

бұрымдарың

Табиғатқа наз айтып

барасың ба?!

Шынында, керемет сезім! Бұл өлеңде көлдің табиғаты мен ақынның тағдыры астасып жа­тыр. “Күнге ұмсынып, алақан жая­сың ба, күміс нұрға жүзіңді шая­сың ба?!” – деген жолдар ақын жанын алай-түлей тербеген ша­бытты шақтың көрінісі. Иә, осы­ған дейін ақынның өлеңдері бір­­неше жинақтарға енгізілді. “Кел, махаббат” атты таңдамалы жинағы шықты. Бұл кітабында ау­­дар­малары мен балаларға ар­налған шығармалары жарық көр­ді. Сол сияқты, тәжік ақыны Г.Су­лай­манованың “Қырық бұрым” атты кітабын аударған. Ал 2014 жылы ақынның «Сырдан ұшқан қар­лығаш» атты жыр жинағы жа­рыққа шықты. Осы туындысы үшін халықаралық “Алаш” әдеби сый­лығын иеленді. Иә, өр мінезді ақынның өлеңдерінен адалдық пен мейірім тұнған адами асқақ бол­мысы аңғарылады.

Аңқылдаған ақ көңіл

бала жастан,

Бірге жүріп, бірге өсіп,

араласқан.

Мен досымның жас көрдім

жанарынан,

Шарасыз боп кеудесін

нала басқан.

Адалдығың көк тиын,

Кейде осылай

Қаскүнемдік күш алса

аран ашқан,

Сұмдық бар ма, сірә да одан асқан?! – деп шыр-пыр болады ақын. Ойлап қарасаңыз, әлде­кімнің басына түскен ауырт­па­лықты  жан-тәнімен сезініп, жү­регі сыздайды. Әлбетте, бұл – ақын­дық жаратылыс. Негізінде, Қатира апа­мыздың жырларында нәзіктіктен гөрі батылдық басымдау екенін аңғарамыз. Қайсыбір туындысына назар аударсақ та тас-түйін тұ­жырым, зор жауапкершіліктің сал­мағын артып жібереді. Бұл туралы ақынның өзі:

Шындық осы…

Ащылау болғанымен,

Сыр алдырмай жүреміз

ел қамымен.

Ақындықтың салмағы мың

бір батпан,

Басымызға бақ болып

қонға­нымен, –

дейді.

Иә, бұған титтей де күмәніміз жоқ. Кешегі өткен Қасым, Мұқағали, Сырдың Қомшабайы, Темірше, Асқар ақындары кешкен тағдыр да тап осындай. Кейде өлеңнен де жұбаныш таба алмай, көңілің құлазиды… Осындай бір сәтте туған ақынның “Жапырақ – жырым” атты өлеңінің де көтеріп тұрған жүгі өте салмақты. Неге десеңіз, қызылды-жасылды дү­ние­нің соңынан қуып, мадақ пен мансаптың буына елтіген пен­де ескінің көзін, естінің сөзін керек қылар ма? Ал қоғам түгел құн­дылықтарын жоғалтып алса ше?..Қорқынышты, әрине. Олай болса, жаны нәзік ақынның:

…Құны қалмай қара бақыр,

Сұлулықтың сағы сынды.

Саудагер – күн санап жатыр,

Жырымды емес, табысымды.

Жаным ауыр жалықты ойдан,

Жабырқайды жетім-жырым.

Көшкен жұртта қалып қойған

Алтын сақа секілдімін, –

деп мұң шағуының мәнісі осында жатыр.

Ақынның оқырман жүрегінен орын алуы – туындыларының шы­найылығында, жүректің қалыбы­нан өтіп, жан қалауымен қапысыз үйлесуінде деп ойлаймын. Айта­лық, кез келген адамның бойында сыртқа шығара алмай, булыққан әлдебір сырының болуы мүмкін ғой. Ақын жырын оқығанда сол бір сырының тиегі ағытылып, іштегі шері шыққандай болады. Иығынан бір жүк түскендей жеңілдеп сала береді. Жан дүниенің үндестігі де­геніміз – міне, осы. Тағы да жырға жүгінейік:

Өмір,

Өлім,

Арасы бір-ақ қадам…

Ойламайды-ау осыны

бірақ та адам…

Жарық дүние қаншама

арбаса да,

Жан болар ма жалғанда

тұрақ­таған?..

Көрдіңіз бе, қазақтың қа­ра өлеңінің қасиеті осында ғой, шіркін. Егер осы сөздерді жәй қа­ра сөзбен айтып көрсеңіз, қалай болғанда, тыңдаушыңыздың жа­ны­на ауырлық түсері анық. Ал, өлеңде ше, қорғасындай салмақты ойды қалқыған қауырсындай жеп-жеңіл жеткізген. Таңғаласың, тән­ті боласың… Иә, қазақтың қара өле­ңімен жарты ғасырға жуық сыр­ласып келе жатқан ақын­ның өмір­лік мақсат, мұраты – адам жанына шуағын төгіп, жарық дү­­ниені жыр­ларымен жасан­ды­рып, жай­ната түсу. Расында, ғазиз жүректен шық­қан ғажайып жыр­дың күш қуаты күн көзін көле­гейлеген бұлтты да ысырып, айналасын жап-жарық нұрға бөлегендей әсер қалдырады.

Жарық дүние,

Сырыңа қанып келем,

Бірге жасап

Өзіңмен,

Халықпенен!

Дәл өзіңдей

Жап-жарық жырларыммен

Адамдардың бәріне

Жарық берем!

Иә, сонау Қорқыт бабамыздан бастап, қаншама Сыр сүлейлерінің мағыналы сөзі мәңгілік мұра болып қалған Сырдың сағасы – өлең-жырдың арнасындай көрінеді… Осыдан жетпіс жыл бұрын Шие­лінің киелі топырағында дүниеге келіп, саналы да салиқалы ғұ­мы­рын қазақ әдебиетінің, руха­ниятының өсіп-өркендеуіне арна­ған ақын,  халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының иегері Қатира Жә­ленованың ғұмыр-баянынан алар ғибрат мол.

 


>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<