Сыр елінде Қожабай, Алдашбай ахундар мен оның ұрпақтарының есімі құрметпен аталады. Қожабай аса білімді діни ғұламаның бірі болыпты. Мешіт ұстап, бала оқытқан. Шамамен 1845-1846 жылдары өмірге келсе керек. Ауырғандардың дертіне дауа болған кісі екен. Айналасында ұсталық өнерімен аты шыққан Мәмәтәлі, Мәнібай, Нәби мақсұм, тағы басқалар болыпты.
Қожабай ахунның бел баласы Нәби бірыңғай дін жолына түспей, ұсталық өнермен де айналысқан. 1908 жылы «Көктөбе», «Қарабөгет» елді мекендерінің маңында өмірге келіп, 1945-1946 жылдар шамасында өмірден өтіп, бабалары жатқан «Ақтайлақтағы» қорымға жерленеді. Нәбиден Нариман, одан Қайролла, Нұрлан, Бақытжан тараған.
Қожабай мен Нәби туралы аз-кем шолу жасағаннан кейін, Нәбидің ұсталық өнеріне тоқталмақпын. Ол кісінің №16 ауылдағы («Жаңаталап» колхозы Т.Д.) клуб пен мектеп үйін салғанына, әсіресе 1938 жылы салынған клубтың сән-салтанатына көргендер таңғалатын. Айтпақшы сол клубта 1961-1962 жылдары киномеханик болып жұмыс атқардым. Қабырғаларында «Ленин-Сталин» деген әдемі жазулар болды (латын әрпімен). Клубқа жүздей адам сияды. Жоғарыға мәжіліс жүргізетін, шымылдық жабылатын мінберлер жасалған. Екіншіден клубтың кіреберісінде арнайы кино қоюға арналған тесіктер орналасқан.
Сәні келіскен клубты Нәби мақсұм Қабар ұстамен бірге салыпты. Табанына ауыл маңындағы «Кәждің құмы» деген жердің тасын күйдіріп, диірменге тартып, құйған екен. Мұны Қабар ұстаның баласы Мәліктен білдім. Салынған өрнектер екі түрлі болды, бірі көк, бірі қызғыш. Қызылын шала күйген қызыл қышты үгітіп, диірменге тартып, сүтке былғап жағыпты.
Райкомдағылар ауданның белгілі ұсталарын шақыртады. №16 ауылдан барған ұсталар бес-алты жігіт бір жуан бөренені көтеріп, қазған шұңқырға түсіре алмай жатқанын көреді. Нәби ұста «арқандарың бар ма?» деп сұрайды. Арқанды алып бөрененің ұшына таман байлап, Жахан мен Қабарға: «Сен екеуің бөренені көтеріңдер, мен тартып қаламын» деген. «Біз көтердік, Нәби арқанды жамбасқа баса тартып қалғанда бөрене шұңқырға тікесінен түсті» дейтін. Ұсталардың шеберлігіне тәнті болған ғой сондағы жігіттер.
Жалағаштағы алғашқы райком кеңсесі Кистанов басшылық жасаған жылдары салынған болса керек. Нәби ұстаның «Жаңаталапқа» клуб пен мектеп салуына қайнаға болып келетін колхоз бастығы Әбжәлел, ауылдық кеңес басшысы Ш.Есовтің ықпалы болған.
1955-1956 жылдары «Жаңаталап» колхозында үй тұрғызушылар көп болды. Бірі үйінің іргетасын, екіншісі үй қабырғасының бұрышын шығарып беруге ұсталарды шақыратын.
Жұртшылық ат сабылтып іздейтін Қабар (Хабар) ұста жайлы әңгіме тарқатпақпын. Ол кісі 1892 жылы өмірге келіп, 1964 жылы «Жаңаталапта» қайтыс болды. Өмір жолы тақтайдай тегіс болған жоқ, қара жұмыс істеп колхозшы, кейіннен колхоз ұстасы болады. Кешегі қанды қырғын (1941-1945) кезінде екі баласы Әбдісалық (1922), Әбдісадық (1924) соғысқа аттанып, сол жақтан оралмады. Үшінші ұлы Әбутәліп (1927) әскерге алынып өкпесіне суық тиіп, елге оралғанымен 1953 жылы сол аурудан қайтыс болды. Одан кейін өмірге келген қызы мен кенже ұлы Мәлік шын мәніндегі көмекшісі бола білді.
Қабар ұста 1942-1943 жылдардың бірінде еңбек армиясына алынып кете барады. Ол кісі 1946 жылы Украинаның Нижный тагил қаласынан қашып-пысып, елге арып-ашып келіпті.
Ұстаның баласы Мәлік былайша әңгіме айтқан-ды. «Мен әкемді 6 жасымда көрдім. Әбден қажыған, ауруға шалдыққан, көпке дейін өз-өзіне келе алмады. Бала да болсам, оның ауыр жағдайын сездім». Сонымен қатар тылдағы әскер жұмысынан бір пәнер қобдиша мен екі үлкен топса әкелген екен.
Мәлік Қабаров әкесінің ұсталық өнерін көріп өскен, өзі де тәуір құрылысшы болды. Және де «Жаңаталаптағы» клуб үйіндегі екі түрлі өрнектің қалай жасағанын да хабардар еткен-ді. Біз көрген клубтағы екі түс, қазақы ою-өрнекпен керемет үйлесімде болды.
Достарымен, әсіресе ұсталармен жақсы қарым-қатынаста өмір сүрді. Ол замандастары Махан Шахаров (1890-1975), темірден түйін түйетін Мырзақұл Бипылов (1898-1975), Якия Есназаров, Балбыр Бекбергенов, Бекіш Мықышев, Әбжаппар Орынбетов, тағы басқалармен қатар ұсталық жасады. Өз басым Якия ұстадан басқасының көзін, ұсталық өнерін де көрдім. Балбыр мен Мырзақұлдың соққан кетпендерін жұртшылық мақтап отыратын. Қабар ұста ғана емес, диқаншылықпен де айналысқан. Кетпенді құлаштап ұрғанда алдына жан салмайды екен.
1957 жылы оқушылар құйған кесектен директор Мұздан Шотықовтың кезінде мектеп құрылысы басталған. Оны Қабар ұста бастап, 1958 жылы шәкірттері, Шайқы Әбдиев, Шарапат Тілесов және ұстаның баласы Мәлік өріп бітіреді. Айтпақшы мектеп құрылысына арналған кесекті құйғандар ішінде мен де бар едім.
Ұста 1955 жылы өзі салған клубтың есігіне бір топсаны, екінші топсаны баласы Мәлік 1965 жылы «Аққыр» совхозы клубының сыртқы есігіне салыпты.
Әкесінің Киров облысынан әкелген ағаш жәшігі бүгінде Астана қаласындағы немересі Самат Қабаровтың үйінде сақтаулы. Атасына ұқсап Самат та өнерлі болды. Қазақстан Суретшілер және Дизайнерлер одағының белді мүшесі. Ал Мәкең болса Қызылорда қаласына жақын орналасқан Ж.Махамбетов ауылында тұрады. 1965 жылдан «Аққырда» құрылысшы, байланыс бөлімінің басшысы қызметтерін абыроймен атқарған азамат. Ісі де, сөзі де нық ағамызбен сирек те болса телефон арқылы сөйлесіп тұрамын. Қызылорда облысына барғанымда кітаптарымның тұсаукесеріне қатысып, сөз сөйлеп, өлең оқығаны да есіме түсіп отыр.
Бұл мақаланы жазуға қозғау салған Мәкең болатын. «… Сыр елінің тарихын біраз жаздың, қарапайым еңбек адамдарын жазсаңшы, Президент еңбек адамдарын қадірле деді ғой» деп әкесі туралы айтып берген-ді.
Ағаның ақылын тыңдап, ұсталар жайлы сөз қозғадым.
Тынышбек ДАЙРАБАЙ,
зерттеуші, жазушы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері
